O’zbеkistоn rеspublikasi

Boshlang’ich sinflarda tasviriy san’atni o’qitishning o’ziga xos

xususiyatlari. Boshlang’ich sinflarda tasviriy san’atni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari, avvalo bu sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maktab yoshidagi bolalarning yoshlik xususiyatlari va psixologiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim va qobiliyat hamda layoqatlariga qarab belgilanadi. Ma’lumki, bolalarda tasviriy faoliyatga, xususan rasm chizishga ishtiyoq nihoyatda erta boshlanadi. Uni 2-3 yoshlardan boshlanishi tarixdan ma’lum. Shunisi xarakterliki, bolalar o’qish va yozishdan ko’ra rasm chizishni juda yoqtiradilar. Biroq ular chizadigan rasmlarning davomiyligi juda qisqa bo’ladi, 1-2 minut, ko’pi bilan 4-5 minutda har qanday rasmni tugallab qo’yadilar. Bolalar tomonidan chizilgan rasmlar savodli bo’lmasa-da, biroq mazmunan biron-bir ko’rinishni, voqeani yoki buyumni o’z iqtidorlariga yarasha, ularning xarakterli belgilarini tasvirlay oladilar. Bo’yoqlar bilan ishlash ularga ma’lum qiyinchiliklar tug’dirishi sababli ulardan foydalanishni aytarlik xush ko’rmaydilar. Lekin turli yorqin ranglar bilan bo’yalgan buyumlar bolalarda katta qiziqish uyg’otadi. Rasmlari yaxshi chiqmagan holda o’z ishlaridan ixloslari tez qaytadi. Bunday sharoitda o’qituvchining bolalarga tez yordam ko’rsatishi va kayfiyatini ko’tarishga harakat qilishi foydadan holi bo’lmaydi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining tasviriy faoliyatlarining xarakterli jihatlaridan yana biri ularning chizadigan rasmlarini soddalashtirishga bo’lgan xarakatlaridir. Ular ayrim narsalarning oldi ko’rinishini (uy, odam, kitob, soat, portfelь) ayrimlarini yon tomonidan (mashina, qayvonlar, qushlar, baliqlar, bayroqcha v.b.), yana boshqalarini ustki tomonidan (kapalak, barg, ninachi, qo’ng’iz v.b.) tasvirlaydilar. Bunga asosiy sabab bu yoshdagi bolalar hali narsalarni yorug’soya, perspektiv qisqarishi va ularning qoidalarini uncha tushunib yetmaganliklaridir. Bolalar ijodiga xos yana bir jihat bor, u ham bo’lsa tasvirlarni (buyumlarni) birbirlarini to’sib turgan (yoki qisman) holda tasvirlanmasligidir. CHunki bolalar narsalarni doimo butun holda idrok etadilar. Yuqorida qayd qilingan tasviriy faoliyatlarning bu hususiyatlari bolalar tafakkurining konkret, obrazli va emotsional tarzda bo’lishligi bilan bog’lanadi. Endi boshlang’ich sinflarda tasviriy san’at darslarini o’tkazish metodikasining o’ziga xos xususiyatlari haqida to’xtaladigan bo’lsak avvalo uning quyidagi to’rt turi qayd qilinishi lozim: 1. Borliqni idrok etish. 2. Badiiy qurish-yasash. 3. Naturaga qarab tasvirlash (naturaga qarab rasm ishlash, naturaga qarab haykal ishlash). 4. Kompozitsion faoliyat. Borliqni idrok etish mashg’ulotlari 1-4- sinf dasturida aks etgan bo’lib, uning maqsadi bolalarni o’rab olgan borliq haqida, ulardagi narsa va hodisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari, o’lchov nisbatlari haqida tasavvur hosil qilishdir. CHunki, bolalar tevarak-atrofni, ya’ni tabiat, hayvonlar va qushlar olami, hashoratlar va baliqlar, odamlar, obi-havo, predmet va buyumlar, qurilish va transport vositalari haqida yaxshi tasavvurga ega bo’lganliklari taqdirdagina ularning rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar. Borliqni idrok etish mashg’ulotlarining mazmunidan kelib chiqqan holda amaliyotda ularni o’rganishi kerak bo’lgan quyidagi yo’llar qo’llaniladi: 1. Buyumni, tabiatni o’ziga qarab kuzatish orqali o’rganish. 2. Borliq haqida o’qituvchining suhbati orqali o’rganish. 3. Savol-javob orqali o’rganish. 4. Borliqni rasmini chizish orqali o’rganish. 5. O’qituvchining pedagogik rasmi orqali o’rganish v.b. O’qituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalo mashg’ulot mavzusi bilan bog’liq holda bo’lib, ular o’z tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari bilan sodda, tushunarli, bolalarda his-hayajon uyg’otadigan bo’lishligi maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, bunday materiallar o’quvchilarni o’ylashga majbur etadigan, bolalarni yangi tushunchalar bilan boyitadigan bo’lishligi muhim. Namoyish etiladigan narsalar, ularning tasvirlari haqidagi ma’lumotlarni bolalarga og’zaki yetkazishda ularning tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tahlil bevosita narsalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchovlari, ularning mohiyati haqida savol-javob tarzida o’tkazilishi maqsadga muofiqdir. Quyida borliqni idrok etish mavzusiga doir mashg’ulot ishlanmasi beriladi. Dasning mavzusi: Kuzgi tabiat manzarasini idrok etish. Darsning vazifalari: Kuzatuvchanlik, sinchkovlik, diqqat va xotirani o’stirish. Tabiatdagi go’zallikni ko’ra bilishga va qadrlay olishga o’rgatish. Kuzgi tabiat manzarasining o’ziga xos xususiyatlari va kuzgi ishlar bilan tanishtirish. Darsning jihozlanishi: Kuz fasli tasvirlangan rasm. Kuzgi ishlarga doir manzara tasviri. Tabiat qo’yniga sayohat. Uni tashkil etishning imkoni bo’lmagani taqdirda san’at asarlarining reproduktsiyalaridan foydalanish mumkin. Masalan: O’.Tansiqboevning „Tog’da kuz”, Z.Inog’omovning „Kuz”, N.Karaxanning „Oltin kuz”, I.Haydarovning „Oltin kuz”, H.Basharovning „O’zbek kuzi. SHaftolilar”, G.CHernuxinning „Farzandlar va nabiralar”, Usta Mo’minning „Xirmonda” va boshqalar. Bu asarlarning hammasi bilan o’quvchilarni tanishtirish shart emas. Ulardan ayrimlari (o’z xoxishiga ko’ra) tanlab olinadi. Darsning mazmuni: Mashg’ulot asosan ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchisi, kuzgi tabiat manzarasining xarakterli xususiyatlarini estetik idrok etish, ikkinchisi kuzgi ishlarning o’ziga xos tomonlari bilan tanishtirish. Bu vazifalarni amalga oshirish maqsadida o’qituvchi shunday ob’ektni tanlashi lozimki, bu ob’ekt ham kuz, ham kuzgi ishlar uchun xarekterli ko’rinishda bo’lsin. Dars o’quvchilarni maktab bog’i yoki dalaga sayohatga olib chiqish va u yerda amalga oshirilayotgan ishlar bilan tanishtirishdan boshlanadi. Sayohat jarayonida o’qituvchi bolalar e’tiborini chiroyli kuz manzarasiga jalb etadi. Ularga kuz fasli va bu vaqtdagi o’zgarishlar haqida so’zlab beradi: "Bolalar, mana hozir kuz fasli. U niqoyatda chiroyli, chunki, kuzda havo soviy boshlaydi, natijada daraxtlarning barglari o’z rangini o’zgartiradi. Ba’zi barglar qizg’ish tusga kiradi. O’t-maysalar sarg’aygan bo’ladi, qisqasi, ular oltin rangga burkanadilar. Osmonda yengil parcha-parcha bulutlar paydo bo’ladi. Ertalab kuzgi ekin va o’tlarning usti oppoq qirov bilan qoplanadi. Yerga to’kilgan daraxt barglari oyoq ostida shitirlaydi. Oktyabrь oyida kech pishar mevalar terib olinadi va tokdagi shirinshakar uzumlar uziladi. Yong’oq qoqiladi. Kechki kartoshka, sabzi, piyoz, lavlagi kabi savzavotlar yig’ishtirib olinadi. Bunday ishlarni amalga oshirishda o’quvchilar otaonalariga, maktab bog’ida esa maktab jamoasiga yordam beradilar. Kuzda shahar va qishloqlarda ko’chat o’tkazish oyligi boshlanadi. Bu ishlarda ham bolalar kattalar bilan bir qatorda qatnashadilar. Kuzgi yig’im-terim ishlari nihoyatda zavqlidir. Sayohat jarayonida o’qituvchi emotsional-estetik vaziyat hosil qilish maqsadida bolalarga kuz va kuzgi ishlar haqidagi she’rlardan namunalar o’qib beradi. SHe’r o’qib bo’lingandan so’ng, tabiatning ko’rinishi bolalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida kuzatilayotgan manzara yuzasidan bolalarga savollar beriladi. Bu savollar quyidagicha bo’lishi mumkin: -kuzda tabiatda qanday o’zgarishlar ro’y beradi? — qarshingizdagi manzarada qanday daraxt turlarini ko’ryapsiz? -daraxtlarning o’lchovi bir xilmi? -daraxtlarning shakli bir-biridan qanday farq qilib turibdi? — e’tibor bering, daraxt shoxlarining yo’g’onligi bir xilmi? -daraxtlarning tanasi va shox-shabbalarining tuzilishi qanday? -osmonga ham razm soling, uning rangi qanday? -osmondagi bulutlarning shakli yoki rangi qanday (bulutlar bor bo’lsa)? -o’t va daraxtlarning rangida farq bormi? -tabiatni kuzatish jarayonida yaxshi taassurot qoldirgan narsa nima? Tabiatni kuzatish jarayonida bolalar ba’zi bir tabiiy materiallarni (urug’lar, barglar, mayda hashoratlar, ildizlar) kollektsiya uchun yoki tasviriy ishlar uchun yig’ishlari mumkin. Kuzatilayotgan ob’ekt yuzasidan savol-javob tugagach, o’qituvchi suhbatga yakun yasab, bolalarning javoblarini aniqlashtiradi, kamchiliklarini to’ldiradi, xatolarini tuzatadi. Agar dars sinfda o’tkaziladigan bo’lsa, o’qituvchi yuqorida nomlari qayd qilingan tasviriy san’at asarlarining reproduktsiyalari, diapozitivlari, slaydlarini bolalarga ko’rsatib, sinfda o’quvchilar bilan birga tahlil qiladi. Lekin, shuni ham qayd qilish lozimki, dars sinfda qanchalik ilg’or metodlar bilan olib borilmasin, baribir u aynan tabiat qo’yniga qilingan sayohatning o’rnini bosa olmaydi. SHuning uchun o’qituvchi darsni iloji boricha tabiat qo’ynida o’tkazishga harakat qilishi lozim. Uyga bolalarni yashash joylaridagi bironta oltin rangga kirgan tabiat manzarasini kuzatish vazifa qilib topshiriladi. Badiiy qurish-yasash mashg’ulotlarini boshlang’ich sinflarda o’tkazish rejalashtirilgan. Bunday mashg’ulotlarni o’tkazish uchun bolalarga turli-tuman tabiiy va badiiy materiallar zarur bo’lganligi sababli, o’qituvchi bu masalaga o’z e’tiborini ko’proq qaratishi kerak bo’ladi O’qituvchi barcha bolalarni bunday materiallar bilan ta’minlay olmagani taqdirda bu ishga o’quvchilarni jalb etishi zarur bo’ladi. Tabiiy va badiiy, tashlandiq materiallarni to’plash uchun sinfda maxsus joy ajratilgan bo’lishligi, uni bolalar ishtirokida to’lg’izib turilishi kerak bo’ladi. Qurish—yasash mashg’ulotlariga xos bo’lgan bir muhim jihat shundaki, bunda o’qituvchi va bolalar amaliy ishlarning bir vaqtni o’zida bajaradilar. Ayrim mashg’ulotlarda (ko’pincha 3-4-sinflarda) amaliy ish uchun hamma tayyorgarlik ishlari tugangani va topshiriq barcha bolalar uchun tushunarli bo’lganidan so’ng asosiy ishga o’tiladi. Badiiy qurish-yasash mashg’ulotlarida o’qituvchi bolalarni faqat bir xil material yordamida ishlash bilan chegaralab qo’ymasligi lozim. Ular ham tabiiy, ham badiiy, ham tashlandiq materiallar bo’lishligi mumkin. Bunday mashg’ulotlarda o’qituvchi tabiiy va tashlandiq materiallar yordamida hashorat, qush, hayvon, odam kabilarning shaklini ko’rsatishi muhimdir. Masalan, ildizda ilon, kaltakesak, ilon baliq, yong’oq po’chog’ida toshbaqa kosasi, tuxum po’chog’ida pingvin, jo’xori o’zagida hayvon tanasi shakllarini ko’rish mumkin. Badiiy qurish-yasash ishlarida o’qituvchi materiallarning xususiyatlari (qattiq, yumshoq, mo’rt, og’ir, yengil, yaltiroq, egiluvchan v.b.), ular bilan to’g’ri munosabatda bo’lishlik haqida ham bolalarga yetarlicha va keng tushunchalar berishi kerak bo’ladi. Turli materiallardan yasalgan narsalarni to’plab, ularni bolalarga tez-tez namoyish etib turish, ularning ijodkorligini faollashtiradi, tabiiy va tashlandiq materiallardan samarali foydalanishga yo’naltiradi. Mashg’ulotlarning samaradorligi bolalarni uyda, ko’chada, sayohat vaqtida tabiiy va tashlandiq materiallarni ko’plab yig’ish hamda maktabga olib kelishga ham bog’liq. SHuning uchun o’qituvchi har bir darsda bu haqda bolalarga ko’rsatma berishi, yangi bajarilgan orginal qurish-yasash ishlaridan ularga ko’rsatib turishi yaxshi natijalar beradi. Quyida badiiy qurish-yasashga doir dars ishlamasi beriladi. Darsning mavzusi: Hayvonlar tasvirini tabiiy materiallardan applikatsiya uslida ishlash. Darsning vazifalari: O’quvchilarni tasviriy faoliyatda turli materiallardan foydalanish haqidagi tushunchalarini kengaytirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish. Narsalar shaklini va o’lchov nisbatlarini ko’ra bilishga o’rgatish. Applikatsiya ishlash malakalarini o’stirish. Darsning jihozlanishi: Hayvonlarni tabiiy materiallardan ishlangan rasmlari, yangi yoki quritilgan barglar, bolalar kitoblariga ishlangan illyustratsiyalar. Darsning mazmuni: O’qituvchi bolalarning bilimlarini boyitish va tasavvurlarini o’stirish uchun ular ko’rgan hayvonlarini eslashni taklif etadi. O’qituvchi savol berib, bolalarni hayvonlarning nomi va tashqi qiyofasi haqidagi bilimlarini tekshirib ko’radi. Bunda u quyidagi savollarni berishi mumkin: „Bolalar, mana bu rasmlarga qarang, nimalarni ko’ryapsiz? Ularning tashqi qiyofalari bir-biriga o’xshaydimi? Ularni farq qiluvchi belgilarini aytib bering. Ulardan qaysilarini ko’rgansiz? Nomlarini ayting! Ana shu rasmdagi hayvonlarning barglardan ishlangan applikatsiya tasvirini ko’rsating va xarakterli belgilariga ko’ra nomini ayting! O’z oldingizda turgan barglardan ko’rgazmali qurolda tasvirlangan birorta hayvonning tashqi ko’rinishiga mos keladiganlarini tanlab oling! Ana shu barglardan nima qilish mumkin? Mana bu applikatsiya qanday barglardan ishlangan”? v.b. So’ng o’qituvchi o’quvchilarning javoblaridagi kamchiliklarni to’ldirib, ko’rgazmali qurol asosida ularning tushunchalarini yanada boyitadi. Buna o’qituvchi bolalarning diqqat-e’tiborini asosan hayvonlarning tashqi ko’rinishlariga, qiyofalariga, xarakterli belgilariga, o’lchovlari va o’lchov nisbatlariga qaratishi lozim. Asosiy ishga o’tishdan avval o’qituvchi bolalarga xar xil tabiiy va badiiy materiallarni ko’rsatib, ulardan turli hayvonlar ishlash mumkinligini bildiradi. Navbatdagi ish o’quvchilarga barglardan biror hayvonning tashqi ko’rinishini amaliy tarzda ko’rsatishdir. Masalan, o’qituvchi bolalarga xo’roz tasvirini ishlab ko’rsatish uchun kattaroq bargni tanlab oladi va uni o’rtasidan qaychida qirqib, teng ikkiga bo’ladi. Bargning bir tomonidan xo’rozning bosh qismini tasvirlash uchun bir ozgina qiyib tashlaydi. So’ngra uni fon uchun tanlangan qog’ozga yopishtiradi. Keyin xo’rozning oyoqlarini mayda barglardan yasaydi. Mo’yqalam yordamida xo’rozning qora rang bilan ko’z va og’zini chizadi. Bolalar tayyorlangan barg shakllarini o’qituvchining ruhsati bilan, yopishtirishga o’tadilar. Bunda hayvon tasvirining qaysi detallari tasvirning tagida qolishi kerak bo’lsa, oldin o’sha qismi yopishtiriladi. So’ngra boshqa qismlarini yopishtirishga o’tiladi. Bunda o’qituvchi barglarni qog’ozga yopishtirishda ehtiyot bo’lishni, bargning orqa tomoniga mo’yqalamda yelim surgach, kerakli joyga qo’yib, ustidan latta bilan bosib, tekkislash va ortiqcha yelimni latta bilan astalikda artib olish kerakligini eslatadi. Dasr oxirida o’quvchilarning ishlari namoyish taxtasiga qo’yiladi va bolalar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Uyga xo’roz tasvirini kattaroq o’lchovda, boshqa shakldagi va rangdagi barglardan tayyorlash vazifa qilib topshiriladi.