O‘zbеkiston rеspublikаsi

10.4. Masshtab samarasi 
 
Xarajatlarning proportsional o‘zgarishga ishlab chiqarish masshtabining o‘zgarishi 
deyiladi. Ishlab chiqarishda faqat ikkita omildan - ishchi kuchi 
)
(
L
va kapitaldan 
)
(
K
foydalanilganda, ulardan foydalanish ikki barobar oshsa 
L
2
va 
K
2
bo‘lsa, ishlab 
chiqarish masshtabi ikki barobar kengaydi deyiladi. 
Xuddi shunday mehnat va kapitaldan foydalanish ikki marta qisqartirilsa (
L
5
,
0
va 
K
5
,
0
) ishlab chiqarish masshtabi ikki marta qisqarganligini bildiradi. Ishlab chiqarishda 
omillardan foydalanishning proportsional oshishi, ya’ni ishlab chiqarish masshtabining 
K 
30 
15 
E 
Q=150 
L 
12 
5 

---

149 
kengayishi mahsulot ishlab chiqarish hajmiga har xil ta’sir qiladi, u mahsulot ishlab 
chiqarish hajmini oshirishi, kamaytirishi va o‘zgartirmasligi mumkin. 
Agar ishlab chiqarish masshtabi kengayganda omillar sarfi sur’atidan mahsulot 
ishlab chiqarish hajmining o‘sish su’rati yuqori bo‘lsa, bunday ishlab chiqarish hajmining 
o‘sishiga musbat masshtab samarasi deyiladi. Musbat masshtab samarasida uzoq muddatli 
o‘rtacha xarajatlar kamayadi. 
Agar, ishlab chiqarish masshtabi kengayganda, omillar sarfi sur’atidan ishlab 
chiqarish hajmining o‘sish sur’ati past bo‘lsa, bunday o‘sishga manfiy masshtab deyiladi. 
Manfiy masshtab samarasida (keyinchalik ko‘ramiz) uzoq muddatli oraliqda firma 
mahsulot ishlab chiqarishni oshirganda o‘rtacha harajatlar oshib boradi. 
Ishlab chiqarish masshtabi kengayganda omillar sarfi sur’ati ishlab chiqarish 
hajmining o‘sish su’ratiga teng bo‘lsa, bunday o‘sishga o‘zgarmas masshtab samarasi 
deyiladi. 
Masshtab samarasi mahsulot ishlab chiqarish hajmining, mahsulotni ishlab 
chiqarish uchun sarflanadigan omillar miqdori bilan bog‘liqligi bilan ifodalanishini 
e’tiborga olsak, uni o‘rganishda ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. 
Ishlab chiqarish funksiyasi berilgan bo‘lsin:
)
,...,
,
(
)
(
2
1
n
x
x
x
f
X
f
Q


, 
bu yerda 
Q
- ishlab chiqarish hajmi, 
n
x
x
x
,...,
,
2
1
- ishlab chiqarish omillari sarfi 
miqdori. 
Agar ishlab chiqarish masshtabi 

barobar oshsa 


1


u holda ishlab chiqarish 
masshtabining kengayishini quyidagicha yozamiz: 


n
x
x
x
X









,....,
,
2
1
. 
Bu yerda 

ishlab chiqarish masshtabining o‘zgarishini ifodalaydi. U holda ishlab 
chiqarish masshtabining 

barobar kengayishini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga 
ta’sirini quyidagicha yozish mumkin: 
)
,...,
,
(
)
(
2
1
n
n
x
x
x
f
X
f
Q






. 
Ishlab chiqarishda faqat ikkita omildan foydalanilsa mehnat va kapitaldan. U holda 
yozish mumkin :
)
,
(
)
,
(
L
K
f
A
L
K
f
A
Q
K








. 
Oxirgi munosabat ishlab chiqarish omillari sarfi 

barobar oshganda ishlab 
chiqarish hajmi
K

barobar oshishini bildiradi. 
Agar, 
1

K
bo‘lsa, ishlab chiqarish musbat masshtab samarasiga ega, ya’ni ishlab 
chiqarish o‘sish sur’ati omillar sarfi su’ratidan yuqori. 
Agar, 
1

K
bo‘lsa, ishlab chiqarish manfiy masshtab samarasiga ega. 
Agar 
1

K
bo‘lsa, masshtab samarasi o‘zgarmas, ishlab chiqarishning o‘sish 
sur’ati omillar sarfi sur’atiga teng. 
Misol. Ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha berilgan bo‘lsin: 

---

150 
8
,
0
7
,
0
2
)
,
(
K
L
K
L
Q



.
Ushbu funktsiya musbat, manfiy yoki o‘zgarmas masshtab samarasiga ega ekanligi 
aniqlansin. 
Ishlab chiqarish masshtabini 

)
1
(


barobar oshirsak. 

    
8
,
0
7
,
0
5
,
1
8
,
0
7
,
0
2
2
,
K
L
K
L
L
K
Q










.
Demak, ishlab chiqarish funksiyasi musbat samaraga ega 


1
5
,
1


K
, ya’ni omillar sarfi 
sur’ati 

bo‘lganda, ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’ati
5
,
1

ga teng bo‘ladi.