O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi namangan viloyat xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi aniq va tabiiy fanlar metodikasi kafedrasi

^ - darajaga ko‘tarish; ! – faktorial.

Taqqoslash belgilari: <, >, >=,<=, <>, =

Kompleks, butun va ratsional sonlar. Maple da sonlar haqiqiy (real) va kompleks (complex) sonlarga bo‘linadi. Kompleks sonlar z=x+iy algebraik ko‘rinishda yoziladi, buyruqlar satrida quyidagicha kiritiladi:
>z:=x+I*y;
Haqiqiy sonlar butun va ratsional sonlarga bo‘linadi. Butun sonlar (integer) o‘nlik sistemada yoziladi. Ratsional sonlar uch xil ko‘rinishda berilishi mumkin:

• Ratsional kasr ko‘rinishida, masalan: 28/70;

  
  

• Suzuvchi vergul yordamida (float), masalan: 2.3;

  
  

• Ko‘rsatkichli shaklda, masalan: 1,602*10^(-19) soni 1,60210^-19 ni bildiradi.

  
  

Ratsional sonning taqribiy qiymatini olish uchun sonlarning butun qismiga .0 qo‘shib yozish kerak. Misol:

> 75/4;
> 75/4.0;
18.75000000

Maple tizimida grek alfaviti harflarini poligrafik ko‘rinishda yozish mumkin. Buning uchun buyruqlar satrida harfning nomi kiritiladi. Masalan, belgisini hosil qilish uchun alpha so‘zini kiritish kerak.
Grek alfaviti xarflari va ularning nomlari:

- alpha - beta - gamma - delta - epsilon - zeta - eta - theta - ita - kappa - lambda

- nu - mu -xi  - pi - rho - sigma - upsilon - phi - chi - psi -omega

MatCad haqida tushuncha.

• Zamonaviy kompyuter matematikasi matematik hisoblarni avtomatlashtirish uchun butun bir birlashtirilgan dasturiy tizimlar va paketlarni taqdim etadi. Bu tizimlar ichida Mathcad oddiy, yetarlicha qayta ishlangan va tekshirilgan matematik hisoblashlar tizimidir.

  
  

• Umuman olganda Mathcad – bu kompyuter matematikasining zamonaviy sonli usullarini qo‘llashning unikal kollektsiyasidir. U o‘z ichiga yillar ichidagi matematikaning rivojlanishi natijasidayig‘ilgantajribalar, qoidalar va matematik hisoblash usullarini olgan.

  
  

1-rasm. Mathcad paketioynasivauningmatematikpanelvositalari.

• Colculator (Kolkulyator) – asosiymatematikoperatsiyalarshabloni; Graph (Grafik) – grafiklarshabloni; Matrix (Matritsa) – matritsavamatritsaoperatsiyalarinibajarishshabloni; Evluation (Baholash) – qiymatlarniyuborishoperatorivanatijalarnichiqarishoperatori; Colculus (Hisoblash) – differentsiallash, integrallash, summanihisoblashshabloni; Boolean (Mantiqiy operatorlar) – mantiqiyoperatorlar; Programming (Dasturlashtirish) – dasturtuzishuchunkeraklimodullaryaratishoperatorlari; Greek (Grekharflari) -simbolikbelgililarustidaishlashuchunoperatorlar.

  
  

• Boshlang‘ichholatda ekranda kursor krestik ko‘rinishda bo‘ladi. Ifodani kiritishda ukiritilayotgan ifodani egalla bolgan ko‘k burchakli holatgao‘tadi. Mathcadning har qanday operatorini kiritishni uchta usuldabajarish mumkin:

  
  

• Menyu buyrug‘idan foydalanib;

  
  

• Klaviatura tugmalaridan foydalanib;

  
  

2-rasm. Oddiymatematikifodalarnihisoblash.

• Mathcad 200 danortiqo‘zidaqurilganfunktsiyalariga egabo‘lib, ularnimatematikifodalardaishlatishuchunstandartpanelvositasidagi Insert Function (Funktsiyaniqo‘yish) tugmasigabog‘langanmuloqotoynasidanfoydalaniladi.

  
  

• Mathcad hujjatigamatnkiritishuchunboshmenyudan Insert →Text Region (Qo‘yish→Matnmaydoni) buyrug‘iniberishyokiyaxshisiklaviaturadanikkitalikavichka (“) belgisinikiritishkerak. Bundamatnmaolumotinikiritishuchun ekrandamatnkiritishmaydonipaydobo‘ladi. Matnkiritishmaydonigamatematikifodaniyozishuchunmatematikmaydonnihamqo‘yishmumkin. Buninguchunshumatnmaydonidaturib Insert→Math Region (Qo‘yish→Matematikmaydoni) buyrug‘iniberishkifoya. Bumaydondagikiritilganmatematikifodalarhamoddiykiritilganmatematikmaydonkabihisoblashnibajaradi.

  
  

3-rasm. Hsoblashlardafoydalanuvchifunktsiyasinituzish.

• Ikkio‘lchamlifunktsiyagrafiginiqurishuchunquyidagiprotseduralarnibajarishkerak.

  
  

• 1.Qaysijoygagrafikqurishkerakbo‘lsa, shujoygakrestlikursorqo‘yiladi.

  
  

• 2.Matematikpanelining Graph (Grafik) panelidan x-y Plot (Ikkio‘lchovligrafik) tugmasibosiladi.

  
  

• 3.Hosilbo‘lganikkio‘lchamligrafikshablonigaabstsisso‘qiargumentinomi, ordinatao‘qigafunktsiyanomikiritiladi.

  
  

• 4.Argumentningberilgano‘zgarishdiapazonidagrafikniqurishuchungrafikshablonitashqarisisichqonchadabosiladi. Agarargumentningdiapazonqiymatiberilmasa, uholdaavtomatikholdaargumentdiapazonqiymati 10 dan 10 gachabo‘ladivashudiapazondagrafikquriladi

  
  

5-rasm. Funktsiyagrafiginiqurish.
Limitlarnihisoblash. Mathcadda limitlarnihisoblashninguchtaoperatoribor.
1.Matematikapanelidan Calculus Toolbar (Hisoblashpaneli) tugmasibasilsa, Colculus (Hisoblash) paneliochiladi. Uyerningpastkiqismidalimitlarnihisoblashoperatorlarinikiritishuchunuchtatugmachamavjud. Ularningbirinibosishkerak.
2.lim so‘ziningo‘ngtomonidagikiritishjoyigaifodakiritiladi.
3.lim so‘ziningostkiqismigao‘zgaruvchinomivauningintiladiganqiymatikiritiladi.
4.Barchaifodalarburchaklikursordayokiqorarangaajratiladi.
5.SymbolicsEvaluateSymbolically (SimvollihisoblashBaholashSimvolli) buyruqlariberiladi. Mathcad agar limit mavjudbo‘lsa, limitningintilishqiymatiniqaytaradi.
Dastur qatorini kiritish. Dasturni tuzish uchun uning qatorlarini kiritish kerak bo‘ladi. Bu quyidagi keltirilgan protsedurada bajariladi:

• Dastur ifodasi nomini kiritish.

  
  

• Yuborish operatorini (:=) kiritish.

  
  

• Dasturlash panelidan Add Program Line (Dastur qatorini qo‘shish) tugmasini bosish.

  
  

• Paydo bo‘lgan kiritish joyiga kerakli operatorlarni kiritish, ortiqcha kiritish joyini olib tashlash.