O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti umumiy psixologiya kafedrasi umumiy psiхоlоgiya

15.1. Savol bayoni.Temperament haqida tushuncha.

Temperament lotin tilidagi «temperamentum» so’zidan olingan bo’lib, aralashma, qorishiq degan ma’nolarni anglatadi.

Psixologiya fani tarixida temperament haqidagi ta’limotni birinchi bo’lib qadimgi grek olimi Gippokrat (e.avv. 460-356 y) yaratdi.

Gippokrat (e.avv. 460-356 y)

Temperament tiplarining nomlari ham ana shu suyuqliklardan kelib chiqqan. Masalan, xolerik grekcha «xole» so’zidan olingan bo’lib, o’t yoki safro, sangvinik «sandus» so’zidan olingan bo’lib, qon demakdir; melanxolik grekcha «melanxole» so’zidan olingan bo’lib, qora o’t demakdir; flegmatik grekcha «plegma» so’zidan olingan bo’lib, balg’am, shilimshiq modda demakdir.

Yuqoridagi suyuqliklarning har biri o’z xususiyatiga ega bo’lib, har birining o’z vazifasi, o’z ishi bor. Chunonchi, o’tning xususiyati quruqlikdir. Uning ishi – organizmdagi quruqlikni saqlab turish – badanni quruq to’tishdir. Qonning xususiyati issiqlik bo’lib, ishi organizmni isitib turishdir. Qora o’tning xususiyati namlik bo’lib, ishi badanning namligini tutib turishdir. Balg’amning xususiyati suyuqlik bo’lib, ishi badanni sovutib turishdir.

Gippokratning temperament va uning tiplariga oid ta’limoti qadiimgi zamonlardan bizning davrimizgacha saqlanib kelayotgan bo’lsa ham hech qanday ilmiy asosga ega emas.

Temperament va uning tiplari haqidagi mukammal ilmiy nazariyani mashhur rus psixologi, akdaemik I.P.Pavlov yaratgan va bu sohada «Nerv sistemasining tiplari» nomli ta’limotini kashf etdi.


I.P.Pavlov

I.P.Pavlov asab sistemasining kuchli, muvozanatsiz, sust (xolerik temperamentga asos bo’lgan), kuchli, muvozanatli, epchil (sangvinik), kuchsiz (melanxolik), kuchli, muvozanatli, sust (flegmatik) kabi to’rtta umumiy tipini aniqladi.

Asab sistemasining ko’chi qo’zg’alish jarayoniga ham, tormozlanish jarayoniga ham taalluqli bo’lib, kuchli qo’zg’ovchilarga bardosh bera olish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Xuddi shuning singari asab sistemasidagi muvozanat asab sistemasining qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuch darajasini baravar tutib tura bilishda ko’rinadi. Qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari baravar darajada kuchli yoki kuchsiz bo’lganda, asab sistemasida muvozanat bo’ladi. Agar qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlaridan biri h kuchliroq yoki kuchsizroq bo’lsa, asab sistemasida muvozanat bo’lmaydi.

Favqulodda temperamentning bir xil xususiyatlari, motiv, psixik holat va hodisalardan farqli o’laroq, ayian shu shaxsning o’zida, uning turli faoliyatlarida, xatti-harakatlarida, muomalasida ifodalanadi.

Temperament xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli bo’lganligi tufayli inson hayoti va faoliyatining davomida yoki uning muayyan bir bo’lagida barqaror, o’zgarmas va mustahkamdir.

Temperament xususiyatlari deganda, alohida bir shaxsning psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o’zgarmas individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli shakl va mazmunga ega bo’lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda nisbatan o’zgarmovchi, temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi.

Shunday qilib, shaxsdagi hatti-harakatlarning, imo-ishoralarning aniq va ravshanligi, hissiy holatlarning qo’zg’alish ko’chi, barqaror va beqarorligida namoyon bo’ladigan individual sifat temperament yoki mijoz, deb aytiladi.