O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti

1-BOB.  SONLARNI RAQAMLASHNI O’RGANISH METODIKASINING 
ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 
 
1.1. Sonlarni raqamlashni o`rganish metodikasining umumiy masalalari 
Iqtisodiyot, ishlab chiqarish va ijtimoiy soha doiralaridagi islohatlarni amalga 
oshirish samaradorligi respublikani oliy malakali kadrlar bilan ta’minlash bo’yicha zarur 
choralar ko’rishni talab qiladi. Respublikada kadrlar tayyorlash milliy dasturining ishlab 
chiqilishi, uning keng muhokama qilinishi va Oliy majlisning 9-sessiyasida kadrlar 
tayyorlash milliy dasturining tasdiqlanishi, Prezident I.Karimovning sessiyadagi ta’limni 
rivojlantirish va strategik yo’nalishlarni belgilab beruvchi nutqi halq ta’limi tizimidagi 
eng muhim voqyealardir. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 6-oktyabrdagi “Xalq ta’limi 
tizimini va kadrlar tayyorlashni tubdan isloh qilish, barkamol avlodni tarbiyalash 
to’g’risida”gi farmonida kadrlar tayyorlashdagi barcha ishlar ustivor soha ekanligi 
ta’kidlangan. 
Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning muhim tarkibiy 
qismlaridan biri ta’limni standartlashtirish, zamonaviy test texnalogiyalari asosida ta’lim 
jarayonidagi sifatiy ko’rsatgichlarning monitoring tizimini yaratishdir. Maktablar va Oliy 
o’quv yurtlarida ko’p bosqichli test tizimini ishlab chiqish va joriy etish ta’lim sifatini 
ko’tarishga pedagoglar, o’qituvchi va talabalarning ta’lim natijalari uchun mas’ulligini 
oshirishga imkon beradi. 
Prezidentimiz I.Karimov halq ta’limini isloh qilish to’g’risidagi mavzusida, 
ayniqsa, boshlangich ta’limga e’tibor berish, uni malakali o’qituvchilar bilan ta’minlash 
zarurligini eslatib, boshlangich ta’lim halq ta’limining poydevori, ya’ni asosi, deb aytgan. 
Shuning uchun boshlangich ta’limning dasturini, darsliklarini va ish tartiblarini 
qayta ko’rib chiqish zarurligi kelib chiqadi. Ayniqsa, boshlangich ta’lim predmetlari 
ichida matematikani o’qitish asosiy o’rin tutadi. Matematika dasturi o’z ichiga avvalo 
natural sonlar bilan to’rt arifmetik amal bajarishni oladi. Bu matematikaning yadrosini 
tashkil qiladi. Shu bilan birga algebra va geometriyaning asosiy tushunchalari, asosiy 
miqdorlar kiritilgan, ular nomerlash metodikasi bilan uzviy va zaruriy o’rinda qo’shib 
o’qitiladi. 

---

8 
Nomerlash metodikasi natural sonlar va nol haqidagi ma’lumotlarni o’nlik, yuzlik, 
minglik, ko’p xonali sonlar konsentirlari bo’yicha kiritishni nazarda tutadi. 
Natural sonlarni nomerlash va ular ustida arifmetik amallar bajarish boshlangich 
matematika kursini asosini tashkil qiladi. Unga qo’shib miqdorlar, algebra va geometriya 
elementlari o’qitiladi. Dasturda natural sonlar va nol haqidagi ma’lumotlarni asta-sekin 
o’nlik, yuzlik, minglik va ko’p xonali sonlar konsentrlari (takroriy) kiritish nazarda 
tutiladi. Bu o’nlik sanoq sistemasining xususiyalari bilan, og’zaki va yozma nomerlashni 
takror-takror qo’llash orqali beriladi. 
1-o’nlikni nomerlashda 1-10 sonlarini sanash, nomerlarni aytish, ketma-ketligini, 
katta-kichikligini o’zlashtirish nazarda tutiladi. 1-o’nlik bilan nol soni ham birga 
o’rgatiladi. Uni bo’sh to’plamning xarkteristikasi sifatida berilgan. Nomerlash davomida 
11-20, keyin 21-100 ichida sonlarni nomerlash qaraladi. 
1-,2-, ....o’nliklarni hosil qilish, birgalikda o’nliklarni, ya’ni o’nli sanoq sistemasining 
mohiyati tushuntiriladi. Keyingi sinflarda 100 ichida, 1000 ichida va ko’p xonali sonlar 
og’zaki va yozma nomerlash, arifmetik amallar bajarish, komponentlarning nomlarini 
o’rgatishlar amalga oshiriladi. 
Bu bosqichda o’qituvchining vazifasi bolalarda sanash malakalarini shakllantirish 
va 1-10 sonlar kesmasida natural qatorning tuzilishini ochib berish va bu asosda sonni 
natural ketma-ketlikning hadi sifatida ta’riflashdan iborat. 
Buning uchun o’quvchilar quyidagilarga erishishlarini ta’minlash zarur: 
1) 1 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini yaxshi o’zlashtirib olishlari kerak; 
2) Narsalarni sanashni va sanash tartibi ko’rsatilganda har bir narsaning berilgan 
guruhdagi tartib nomerini aytib bera olishlari kerak; 
3) Sonlarning 1 dan 10 gacha qatoridagi har bir son qanday hosil bo’lishini ongli 
o’zlashtirishlari kerak; 
4) Raqamlarni o’qib olishlari va har bir raqamni narsalarning mos soni bilan mos 
qo’ya olishlari kerak; 
5) Sonlarni taqqoslashni bilishlari kerak; 
6) 2,3,4,5 sonlarning ikkita qo’shiluvchilardan iborat sonlar tarkibini barcha 
hollarini mustahkamlab, o’zlashtirib olishlari kerak; 
7) 2+1, 4-1, 1+3, va hokazo ko’rinishdagi mat-k yozuvlarni o’qiy olishlari va 
bunday yozuvlarni aniq rasmlar bilan mos qo’yishlarini bilishlari kerak. 

---

9 
8) 
Doira, kvadrat, uchburchakni bir-biridan farq qila bilishlari va nomini ayta 
olishlari kerak. 
Birinchi o’nlik ustida ishlashda uch bosqich ajratilib turiladi: 
1) Tayyorgarlik davri, 
2) Nomerlashni o’rganish, 
3) Arifmetik amallar (qo’shish va ayirish) 
Tayyorgarlik davrining asosiy vazifasi bolalarning bilim, o’quv malakalarini 
smetalashtirish va to’ldirish, nomerlashni o’rganishga o’tishda zarur bo’ladigan 
bilimlarni egallashlariga sharoitlar yaratish, birinchi sinfga kelgan bolalarning mat-k 
tayyorgarligini o’rganish. 
100 ichida sonlarni nomerlashni o’rgatishda o’qituvchining vazifasi bolalarga 
predmetlarni bittalab va gruppalab sanashga o’rgatish: 
100 ichida sonlarni o’qish va yozishga o’rgatish xona birliklari bilan tanishtirish. 
Nomerlashni o’rgatishda ikki bosqichga ajratiladi: 
11-20 sonlarni nomerlash va 21-100 sonlarni nomerlash. 
Bolalarga 20 ichida, so’ngra 100 ichida sonlarni o’rganish tayyorgarlik bosqichi 
olib borilib so’ngra og’zaki nomerlash va yozma nomerlash amalga oshiriladi. 
20 ichida sonlarni nomerlashga doir bilim va malakalarni mustahkamlashga doir 
ish davomida o’quvchilar bir xonali son va ikki xonali son terminlari bilan 
tanishadilar.Mas: 3, 8, 10, 12, 17, 20. 
100 ichida sonlarni nomerlashni o’rganish metodikasini o’rganish natijasida 
o’quvchilar quyidagi kunikmalar, malakalarni egallab olishlari kerak: 
1. 100 ichida nomerlashda sonlarning nomlarini o’zlashtirish, ular o’nliklardan va 
birliklardan qanday hosil bo’lishini tushuntirish 
2..Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish .Sonlarning natural ketma-ketligidagi 
o’rinlarini bilganlikka asoslanib sonlarni taqqoslab olish. ( 45 katta 35, chunki to’rt o’nlik 
katta uch o’nlik.........).
3.
100 ichida sonlarni yozish va o’qiy bilish 
4.Natural ketma-ketlikni bilganlikka asoslanib sonlarni
( 39+1, 50-1, 27+1, 27-1, 75-1.....) ko’rinishdagi) qo’shish va ayirishni bilish 
sonlarni xona qo’shiluvchilarining yi
Іindisi bilan ( 46= 40+6) almashtirish ni bilish..

---

10 
100 ichida sonlarni nomerlashni o’rganishda o’qituvchining vazifasi bolalarga 
quyidagilarni o’rgatishdan iborat. 
1. 
Predmetlarni bittalab, o’ntalab, va yuztalab gruppalarga birlashtirib yozish. 
2. 
100 ichida sonlarni o’qish va yozishni hamda ularning natural qatorida kelish 
tartibini bilish. 
3. 
Sonlarni yuzliklardan, o’nliklardan va birliklardan hosil qila olish ( ya’ni 
sonlarning o’nli tarkibini bilish) 
4. 
O’ngdan chapga hisoblaganda birliklar (xona birliklari) o’nliklar (2-xona) 
yuzliklar (3-xona) qaysi o’ringa yozilishini aniqlash. 
5. Sonni (ikki va uch xonali) xona qo’shiluvchilarining yi
Іindisi shaklida ifodalash 
va berilgan sonda istalgan xona birligining umumiy sonini topish. 1000 ichida sonlarni 
og’zaki nomerlashga doirligini bir necha bosqichga ajratish mumkin.
1. Tayyorlash ishi. 
- Bu bosqichning asosiy vazifasi 100 ichiga nomerlashiga doir materialdan 1000 
ichida sonlarni nomerlashga yordam beradigan ishni takrorlashdan iborat. 
- Avvalo o’quvchilarni yangi sanoq birligi -minglik bilan tanishtirish kerak. Bu 
tanishtirishni ko’rsatmali qo’llanmalar yordamida amalga oshiriladi. 
- Og’zaki nomerlashni o’rganishda navbatdagi qadam o’quvchilarni natural 
qatorning 100 dan 1000 gacha bo’lgan sonlar bilan tanishtirish. 
- Ishning navbatdagi bosqichida uch xonali sonlarning o’nli tarkiblarini, 
yuzliklardan, o’nliklardan va birliklardan hosil bo’lishi. 
- Yirik birliklar bilan sonlarni maydaroq birliklar bilan ifodalangan sonlar bilan 
almashtirish (ismli sonlar) 
2. 
Yozma nomerlash. 
Ko’p xonali sonlarni nomerlashga o’rganishda o’qituvchining asosiy vazifasi ya’ni 
sanoq birligi-minglik tushunchasini tarkib toptirish, sinf tushunchasi mohiyatini ochish 
va shu asosda ko’p xonali sonlarni o’qish va yozishga o’rgatish, bolalarning o’nlik sanoq 
sistemasiga oid bilimlarni, natural ketma-ketlik, sonlarni yozishning mazmunan 
prinsipiga oid bilimlarini aniqlash va umumlashtirishdan iborat. 
Ko’p xonali sonlarni nomerlashni (og’zaki va yozma) o’rganish ishini bir necha 
bosqichga bo’lish mumkin. 

---

11 
1. Tayyorgarlik ishi. 
Bu bosqichning vazifasi bir xonali, ikki xonali va uch xonali sonlarni 
nomerlashning asosiy masalalarni takrorlash. 
1) Sonlarni o’qing. 526, 308, 700, 999, 1000, 528. Bu sonlarning har birida 
hammasi bo’lib qancha o’nlik, birlik, yuzlik bor? 
2) Quyidagilardan iborat sonlarni yozing: 8 yuzl, 2 o’nl, 6 bir; 9 yuzl, 4 bir. 
3) Mingda nechta yuzlik, o’nlik, birlik bor? 
4) 2, 5, 3 raqamlardan foydalanib mumkin bo’lgan hamma uch xonali sonlarni yoz. 
Shu sonlarning birini uning xona qo’shiluvchilari yi
Іindisi shaklida tasvirla. 
II. Nomerlashni o’rganish. 
Bu bosqich bolalarni 1-sinf birliklar sinfi va 2-sinf mingliklar sinfi bilan, har bir 
sinf xonalarining nomlari bilan tanishtirishdan iborat. 
III. Ikkinchi sinf sonlarining hosil bo’lishi, o’qilishi va yozilishi bilan tanishtirish. 
IV. Olti xonali sonlarning hosil bo’lishi, o’qilishi va yozilishi bilan tanishtirish. 
V. O’quvchilar bilim malakalarini mustahkamlash. 
VI. Millionlar sinfining hosil bo’lishi bilan tanishtirish.