O`zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi
Yüklə 374,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori‖.-T, ―SHarq‖, 1998 y. 2.Voronin G.L. Konfliktы v shkole. Sosiologicheskie issledovaniya №3, 1994 g. 3.Liseskiy K.S. Preduprejdenie mejlichnostnыx konfliktov v sisteme
otnosheniy starsheklassnikov A/R dissertasii M., 1994. 4.Rыbakova M.M. Konflikt i vzaimodeystvie v pedagogicheskom prosesse. – M.: Prosveщenie, 1991.
5.Podlasiy I.P. Pedagogika. – M.: Vlados, 2003.
Pedagogik ziddiyatlar sabablari: 1. O`quvchilar bilan aloqa o`rnata olmaslik; - murakkab xolatlarda ularga ularga yordam berishini bilasizmi; - o`quvchilar qiziqishlarini e`tiborga olmaslik va o`zaro munosabatlarda ularpni e`tiborga olmaslik; - avtoritar boshqaruv; - mavjud vaziyatga baxo bera olmaslik; - o`zaro xamkorlikni o`rnata bilmaslik; - avlodlar o`rtasida o`zaro tushinmaslik; - bir avlodning to`plpgan tajribasi keyingi avlodni tarbiyalashda o`z dolbzarligi va ta`sirchanligini yo`qotmoqda; - to`plpngan tajribani va yagona qadriyat sifatida xisoblashi; - vaziyatli nizo darajasiga chiqarish; - o`quvchilarga bo`lgan munosabatlarni o`zgartira bilmaslik; - ziddiyatli pedagogikvaziyat sifatida anglay bilmaslik; - ilon donaligiga (aqli) va taktning etishmasligi (Mak-ko) - o`quvchi shaxsiga qiziqmaslik;
- pedagogik etika meyorlariga rioya etmaslik; - pedagogik etikaning qo`pol buzilishi; - pedagogik ziddiyatlarga tayyor emaslik va bu boradagibilimlar bilan qurollanmaganlik; - samarali va o`zaro tushinchaga asoslanganpedagogik faoliyat - muvaffaqiyatli va o`qituvchining o`z ishidan qoniqishi xissini ta`minlovchi omil ekanligini bilmaslik; - ba`zi o`qituvchylarning darslarda o`quvchilar «o`quvchilar ochiqroq» yoki erkinroq o`zlarini xis qiladilar, tanbeh va tanqidga to`gri munosabat bildiradi, to`g`ri qabul qiladi, o`qituvchining xar qanday topshiriqlarini bajarishga tayyor, erkin maslaxat so`raydi; Pedagogik ta`sirni qabul qilishda o`quvchilardagi sub`ektivlik O`quvchining yoshi va uning xususiyatlari kattalar tomonidan ko`rsatilayotganta`sirning darajasini belgilab beradi. O`kuvchi shakllanishi va rivojlanishida davom etayotgan o`kuvchi shaxsi bilan ish olib bordi, bolalarruxiyatini xarakatga kelirkvchi kuch esa ob`ektiv karama - qarshiliqdir.bu karama - qarshiliklar yangi ichki extiyojlar paydo bo`lishi bilan yuzaga chiqadi. Mazkur extiyojlarni qondirish katta yoshdagilar bilan hamkorlikda faoliyat qilish natijasida amlga oshiriladi, natijada u katta yoshdagilar tajribasini o`zlashtirib bordi. O`quvchi yoshlarda yosh ulg`ashishi bilan yuzaga chiqayotgan ruxiy o`zgarishlarni qabul qilmaslik sekin-asta o`zaro tushinmaslikka, begonasirashga va o`z navbatida murakkab pedagogik ziddiyatlarga olib keladi. O`quvchilardagi bunday o`zgarishlar o`spirinlik davrida o`zini yaqqolroq namoyon etadi. Katta yoshjagilarning har qanday ta`sirini aksariyat xollarda o`spirin tomonidan rad etiladi, kabuya qabul qilinmaydi - bularning barchasi bilan munosabatlarning keskinlashuviga olib keladi. O`srirn o`quvchining tanqidlaridan tashvishga tushadi, qattiq hafa bo`ladi. Uning xafaligi o`polroq va topshiriklarni bajarmaslik kabilarda o`z ifodasini topadi. Bularning barchasi o`kuvchilar oldida o`qituvchi hurmatining tushib ketishiga olib keladi. Bola ulg`aygan va yashayotgan oila muziti ham o`kuvchining maktab va umuman uning munosabatlariga o`z tasirini qo`rsatib turadi. Bir oilada xotirjamlik xukmron bo`lib, ota - ona bolaga g`amxo`rlik ko`rsatib tursa, uning muammolari bilan kiziqishlari miavjud bo`lsa, o`kuvchida ichki ruxiy muvozanatmavjud va u bilan o`qituvchi engilgina munosabat o`rnata oladi, bola har qanday pedagogik ta`sirni ijobiy qabul qiladi. Boshqa oilada tug`ilgan va tarbiyalangan bolaninida o`zgacha: ota - onalar janjali, yashash sharoitining talabga javob bermasligi natijasida bolaning axloqiy me`yorlari o`zlashtirishi murakkab kechadi. Bularning barchasi bola munosabatlarida o`z ifodasini topadi, pedagogik ta`sirga karshilik ko`rsatadi. Oila sharoitida bolalar xatti - xarakati va so`zlashish tajribalarini o`zlashtiradilar: ba`zilarida bu tajribalar maktab talablari bilan bir xil (o`zaro xurmat, muloyimlik, tartiblilik ...) boshqalarida oilada o`zgacha munosabatlarni o`zlashtirgan (qo`pollik, ta`na, o`jarlik va boshqalar) Oila va maktabda bo`lishsa, unda qanday munosabat kutish mumkun? U kimga suyanad, kimdan najot izlaydi? Albatta o`zga muxitdan, ko`chadan. Hamkorlik pedagogkasini o`qituvchining bolalar qalbini chuqur va malakali tushunchasiz -chmalga oshirib bo`lmaydi. Bu borada V. A. Suxominskiy shunday deydi: «Bolani bilish - bu asosiy nuqtadir, mazkur nuktada pedagogikaning nazariyasi va amaliyoti uyg`unlashadi, maktab boshqaruvini barcha rishtalari tutashadi». S.V.Kandrateva bunday bilishning uch darajasini ajratib bergan toifadagi o`qituvchilar ilmiy pedagogika yutuqlaridan foydalanib, o`quvchi shaxsini anglab etadilar. Mazkur usul orkali o`qituvchi o`quvchining xulqi va munosabatlari sababini aniqlaydi, ayni paytda xatti - xarakattiga javob ob`ektiv baxo beradi, o`kuvchi shaxsi imkoniyatlariga chuqur nazar sola oladi, uning kelajagini bashorat eta oladi; - O`kituvchilar o`quvchi shaxsi sifatlarining namoyon bo`lishining ba`zi jixatlarinigina angladilar, bu o`kituvchilar o`kuvchi shaxsiga sub`ektiv baxo beradilar, asosan fanlarni o`zlashtirishini e`tiborga oladilar;
- O`qituvchilar faqat xatti xarakatning tashqi ko`rinishigina qayt edilar, uning sababi va moxichtini anglamaylilar, o`quvchi shaxsi sifatlarida beriladigan baxoni tashqi intizomga
o`zlashtirishga va oila sharoitiga bog`laydilar, o`quvchi shaxsini anglashning bu darajasida uning ichki dunyosini tushunishga kiziqish deyarli mavjud emas. O`quvchilar shaxsini tushunishning bu kabi
ko`rishnishlari mavjudligini o`qituvchilarning o`zlari ham bilishadi. Ulardan ko`pchiligi birgina firk tarafdorlar: o`kuvchilar bilan bo`ladigan aksariyat nizoning asosiy sababi - o`qituvchilarning o`quvchi yosh hususiyatlari va xar birining o`ziga xosligini bilmasligi yoki e`tiborga biyamasligidadir. SHunday bo`lsada o`kuvchilarni tarbiyalash ularni anglash darajasida ajratib bo`lmaydi. «Bolalarni urganish ularni o`qitish va tarbiyalash bilan yoitp olib boriladi, o`kitish va tarbiyalash esa ularni o`rganish orqali amalga oshiriladi, - pedagogikmexnatning to`laqonli yagona yo`li aynan mana shundan iborat» - deb yozgan edi S. M. Rubiniyoyn. Ta`kidlash lozimki, tarbiyachi o`quvchi shasxsini bevosita o`zgartira olmay di, balki bolaning xususiy faoliyati uchun zarur sharoit yaratib beradi, bola bu sharoitda o`z - o`zini tarbiyalaydi. SHuning uchun ham tarbiya xar doim o`z natijasidan ancha yiroq, shu bilan birgalikda xar doim bir - biri bilan boglik va teskari aloqadorlikda. Demak, tarbiyachi tarbiyani amalga oshirmaydi, balki u bolani tarbiyalaydigan sharoitni, faoliyatni tashkil etib berishi zarur. O`zaro ta`sir va teskari aloka. Pedagogik o`zaro hamkorlikda xar doim teskari aloqadorlik mavjud. Bu aloqadorlik o`qituvchini o`kuvchidagi xar qanday o`zgarishdan xabardor etib boradi. Teskari aloqa taxlili o`kituvchiga o`quvchilar bilan to`g`ri munosabat o`rnatish, ular bilan muloqot xarakterini o`zgaotirish imkonini beradi. Teskari aloqa qabul qilish, ularni to`g`ri anglab etish kabilar - o`quvchi shaxsining ayni paytdagi rivojlanish xususiyatlarini aniq ko`rish imkonini ochib beradi. Buning uchun o`kituvchi bolalarning xar bir xatti - xarakatiga, xulqi namoyon bo`lishiga, so`zlashishiga, qiliqlariga e`tiborli bo`lishi talab etiladi. Ammo ko`p xollarda o`qituvchilar bu kabilarni ko`rmaydi, eshitmaydi. Natijada to`g`ri xulosa chiqarisha olmaydi, ~toto`g`ri karorolar qabul qilinishiga olib keladi. Buning oqibatida o`quvchi "yopiladi" - krladi, unda norozilik kayfiyati paydo bo`ladi yoki o`kituvchi ta`siriga befarqlik vujudga keladi. Pedagogik jarayonda muloqot va munosabat. Muloqot o`quvchilar bilan hamkorlik o`rnatishning vositasi sifatida O`qituvchining muloqatga layoqatliligi. O`quvchilar bilan
o`zaro hamkorlik o`zrnatishning dastlakgi vositasi muloqotga kirishishdir. Boshqacha qilib aytganda o`qituvchi o`kuvchilarning xulqi va faoliyatining turli xil pedagogik muloqot orqali amalga oshiradi (tartibga solib turiladi). Tarbiya moxiyatiga ko`ra - komunikativ jarayondir, ya`ni bu o`zagini muloqot tashkil etuvchi jarayondir: muloqot orqali o`kuvchilar xulqi va faloiyatini tashkil etadi, ularning ishi va xarakatini baxolaydi, voqea xodisalar xaqida xabar beradi, muammolarni xal etadi, masalalarni -chuxokama kiladi, o`z kuch va imkoniyatlariga ishonch o`yg`otadi. Bola bilan gaplashish katta lndagilar bilan gaplashishga qaraganda ancha murakkab. SHuning uchun undagi ichki qarama-qarshiliklarning tashqi ifodasini to`g`ri kabul kilishga o`zrganish zarur, aytilajak fikirga uning munosabatini oldindan ko`ra bila bilishga o`zrganish talab etiladi. O`qituvchining muloqot madaniyati rivojlanmaganligi pedagogik muloqatga ruxan tayyorsizligi o`kuvchilar bilan to`laqonli munosabat o`znatishda jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. O`qituvchi o`quvchini yaxshi bilsa unga e`tibor ko`rsatgan bo`lsa, birog masalada yordam qo`lini cho`zgan bo`lsagina uning so`zi kuchli ta`sirga ega. Boshqacha qilib aytganda, o`quvchi bilan aloqa u bilan birgalikdagi faoliyati orqali o`rnatilgan. Tajribasiz o`kituvchilar bir narsani unitib ko`yishadi: ular o`kituvchining birgina so`zi bolalarni itoatgo`ylikka o`rgatadi - deb o`ylashadi. SHuning uchun tez-tez «Tushinmadim, kanaqa bolalar bu, oddiy so`zni tushunmaydi ular bilan qanday ishlash mumkin?» kabi fikirlari quloqka chalinadi. Ba`zan o`qituvchilar nutqida quyidagilarni ham uchratamiz «Senga gapirpish befoyda, eslataverish jonimga tegdi, senda vijdon bormi o`zi? Kallang ishlaydimi-yo`qmi?, sen endi barcha imtiyozlardan maxrumsan» kabilar. O`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi muloqat boshlang`ich sinflarga qaraganda ancha jonliligi bilan ahamiyatga ega. O`zaro muloqotdagi bu qaollik o`qituvchi va o`quvchilarning bir - biriga bo`lgan o`zaro ishonch va samimiy munosabatlari natijasida yuzaga keladi. Bu yoshdagi
o`quvchilar o`qituvchisiga erkindirlar: oiladagi voqea - xodisalarni xikoya qilishadi, tomosha kilgan film va o`qigan qitoblari haqida fikrlarini bildiradilar, o`z hissiyot va xayojonlarini yashirmaydilar. Bunday samimiy muloqoto`qituvchiga o`quvchi shaxsiga yanada kuchliroq ta`sir ko`rsatish, uning xulqiga va ta`limini o`zlashtirishlariga tuzatishlar kiritish imkonini beradi. O`rta sinflarga kelib, o`qituvchi - o`kuvchi muloqati xarakteri birmuncha o`zgaradi: o`quvchi bir paytning o`zida bir necha fan o`qituvchilari bilan o`zaro munosabatiga kirishadi. Uqituvchilar uni yaxshi bilmaydi, unga munosati o`quv fanini o`zlashtirishi va xatti - xarakati hamda xulqiga qarab qaror topadi. Muloqot jarayonida o`quvchi nafaqat o`quv fani mazmunini o`zlashtiradi, balki o`kituvchiga bo`lgan munosabatini ham shakillantirib boradi. Bu xolat o`spirin yoshdagi o`kuvchilar uchun shaxsiy muloqot ko`nikmalari shakillanib borayotgan bir davrda yanada ahamiyatliroqdir. Bu davrdagi muloqot samarasi o`kuvchining tanbex va tanqidlarini qabul qilishi va shunga yarasha javob qaytarishga bevosita bog`liq. Ammo o`kituvchi xar doim xam bunday tayyogarlik mavjudligini e`tiborga olmasdan, o`quvchiga erkin ta`sir o`tkazib boshlaydi. Okibatda kutilmagan natijaga erishiladi: o`quvchi o`qituvchini tushunmaydi, o`zaro samarali muloqot ishtirokchisiga aylanmaydi. Munosabat va muloqot. Ukuvchilarning ko`plab xatti - xarakatlari va xulqidagi o`zgarishlar, ta`lim olishga va mexnatga bo`lgan intilishlari ko`p jixatdan o`qituvchining o`quvchilarga bildirayotgan munosabatlari xarakteri va mazmuniga bog`liq. Uqituvchining o`quvchilarga munosabati ular bilan bo`ladigan o`zaro muloqotda namoyon bo`ladi. Odatda bu munosabatlar ma`lum qoidalarga asoslanadi. Ma`lumki, o`qituvchining o`quvchilarga munosabatini bolaning tartibliligi va tashqi qiyofasi ko`rinish,darsdagi muvaffaqiyatlari va intizomliligi belgilarini beradi. CHiroyli va yoqimli bola doim atrofdagilar e`tiborini o`ziga tortadi. Bu asosan ayol - o`qituvchilar uchun xarakterli. Bolaning o`kishdagi muvaffaqiyatlari o`qituvchiga o`z mexnatidan qoniqish xissini beradi. O`quv fani yuzasidan hamfikrni topganligidan quvonadi, kasbiy oyoqqa turganligiga ishonch xosil qiladi, o`quvchilarga ta`sir ko`rsatish qobiliyatiga ega ekanligiga ishonch o`yg`otadi. O`kituvchining o`kuvchilarni kabul qilishi taxlil qilish asosida o`kuvchilarni to`rt guruxga ajratish masalan: Birinchi guruxga - o`qutuvchi talabylarni o`z vaqtida bajaruvchi, yaxshi o`zlashtariuvchi, pedagogik jarayonda faol ishtirok etiuvchi o`kuvchilarni kiritish mumkin. Ular bilan aloqa o`quvchiga quvonch bag`ishlaydi, darsdan tashqari faoliyatda ham ular bilan ishlash yoqimli. Ularning ota onalari tez - tez maktabga kelib turishadi, o`kutuvchi bilan masalalarni muxokama kiladi, uning topshiriqlarni bajaradi, ular ota - onalar qo`mitasining faol a`zolari. O`quvchi bilan keng qamrovli munosabatda bo`lishi uni yanada chuqurroq o`rganish va unga yanada samaraliroq _ta`sir ko`rsatish imkoniyatlarini yaratadi. Bunday bolalar pedpgogik jarayonda va o`qituvchi bilan uloqatda erkindirlar, o`zlarini g`amxo`rlar va yaxshi insonlar darajasida sezadilar. Mazkur guruxga o`qituvchi bolalari, qarindoshlar"oilasidagi bolalar, o`qituvchini sevib qolganlar kiradi. Bu munosabatlarda o`qituvchi bilan ziddiyatlar deyarli yuzaga kelmaydi, yuzaga kelsa ham o`qituvchi buni "boshqalar ta`sirida" paydo bo`lganlagiga ishonadi. Ikkinchi guruxni bosiq, vazmin bolalar tashkil etadi. Bu toifadagi bolalar maktab hayotida bo`layotgan voqea hodisalarga, tengdoshlarining xatta -xarakatiga befarq qaraydilar. Ular asosan bu voqealar ishtirokchisi emas, balki tomoshabinidirlar. Ularning o`qiutvchilar bilan o`zaro munosabati dars jarayonidagi muloqot bilan chegaralanadi, darsdagi yaxshi o`zlashtirishlar o`kutuvchida uning porloq kelajagidagi fikrni paydo qidadi, haqiqatda esa shaxs yo`nalganligi, kadriyatlar shakillanishi o`qituvchining ta`sirida emas, balki oila tarbiyanatijasida, ba`zan tasodiflar oqibatida (kitob, film o`rtoqlari ta`siri) shakillanib boradi. Bu toifadagi bolalardan ijtimoi passiv va jamiyatda bo`ladigan voqea xodisalarga loqayd kishilar ulg`ayadi:
odamovilar, o`zini sevuvchilar "ichmdan toplar), maktabda ular bilan rasmiy, baho beruvchi xarakterda - bunday munosabatda pedagogik jarayonning xar ikkala tomonini ham qoniqtiradi. Uchinchi gurux - o`zgalar ta`siriga engil beriluvchan bolalarni kiritish mumkin. Ular asosan kuchli ta`sirga ega tengdoshlari doirasida xarakatlanadilar. Bu toifadagilar noo`rin xatta - xarakatlar uchun o`qituvchidan kechirim so`rashga, xar qanday topshiriqlarni bajarishga doim tayyor. SHuning uchun ular bilan o`qituvchi munosabati ziddiyatlar darajasiga etib bormaydi. Nega ketar ekanman? - qo`pollashdi Xalil -Unda men ketaman - dedi o`qituvchi va kitob jurnalini olib chiqib ketdi. Bu xolatda o`kuvchi nafaqat o`quvchini xaqoratiladi, balki uning ota - onasini ham barchaning guvoxligida haqoratladi va shunga yarasha javobga ega bo`ldi. Muloqot jarayonidagi «zarbalar almashinuvi» pedagogik nizolarning nisbatan keng tarkalgan sababidir. Guvohlik. Uqituvchining tanqid va tanbexiga uquvchining »sunosabatini kimlarning guvoxligida qilayotganligiga bog`liq. Ayniqsa kichik sinf o`quvchilar guvohligida o`ziga nisbatan qo`pol munosabatni xech ham qabul qila olmaydi. O`qituvchining qo`polligi va so`zlashuv taktini buzishi o`smir bilan nizoga olib keladi, pedagogik jarayon samaradorligiga putur etkazadi, boshqa o`qituvchilar bilan munosabatiga hams salbiy ta`sir ko`rsatadi. SHuning uchun bu toifadagi o`smirlarni o`qituvchilar bilan yangicha munosabatlar tizimiga kiritish muxum ahamyatga ega. O`qituvchining o`quvchilarga murojat shakillari. O`quvchilarga keng qarovli ta`sir ko`rsatib berishi hamda uzoq muddat ularni o`z ta`sirida ushlab turishi uning o`kituvchi ko`plab murojat shakillari egallagan bo`lishi muhum pedagogik ahamiyatga ega. Unga quyidagilar kiradi: a) shaxsiy ishonch murojati: «men sizlarga ishonaman», «sen menga ko`p narsada yordam beraolasan, bu sen uchun umuman qiyin emas», «men senga tashakkur bildirar edim, meningiltimosimni bajarasan», va xakozolar. Asosan bunday murojat o`spirinlar va yuqori sinf o`kuvchilari ishlasho`da qo`l keladi. Bunday murojat ularda udarda^kattalar bilan tenglikka hamkorlik qilish ehtiyojini paydo qiladi. b) hissiy - shaxsiy munosabat: «bugun barchamiz charchadik,oltinchi soat ketayapti birimizni avaylaylik», «bilaman bugun sizlarda matematikadan oraliq nazorat o`tkazildi: charchagansiz, kiyin bo`lmadimi? Bugun darsimizni boshkacha, biroz qiziqarlirok tashkil etamiz, men sizdardan so`ramayman», va hokazolar. Bunday munosabatni o`zaro tushinishni, bir - biriniavaylash xissini paydo qiladi. Bu erda eng muhum - xissiyotlar uyg`unligini va o`zaro bir - birigahurmatni tarkib topdiradi. Buni aloxida o`quvchiga nisbatan ham qo`llash mumkin. v)
rasmiy murojat: «barcha o`z ishi bilan mashg`ul bo`lsin», «xalaqt berilmasin», «Kim qo`shimcha qiladi», «takliflar bormi». O`quvchilar bilan o`zaro munosabatda o`qituvchiinig tutgan o`rni. O`quvchilar bilan o`zoro munosabatda o`kituvchining tutgan o`rni ko`p jixatdan uning muloqat giliga bog`liq. Pedagogik foaliyatda o`qituvchi muloqati turining ko`yidagi shakillari mavjud: 1.«Qattiq intizom» ni talab qiluvchi munosabat. Bu o`rinda o`kituvchi sinif bilan birinchi tanishuvidanok avtoritar uslubda ish boshlaydi va bu keyingi foaliyatda mustaxkamlanib qoladi. Mazkur munosabatda o`kituvchini o`quvchilarning ruxiy hususiyatlari va holati kam qiziqtiradi. Pedagogik ta`sir darsdagi qattik intizom va fai orqali amalga oshiriladi. Kichik xato uchun ham «ikki» «o`kuvchilarga erkinlik bermang, shunda nizo ham bo`lmaydi» - bu shu toifadagi o`kituvchilar fikri. O`qituvchi bu usul orkali o`zlashtirish va tartib - intizomga erishadi. Bu toifadagi o`qituvchilar doirasi faqat yaxshi o`zlashtiruchi, kobilyatli o`kuvchilargina faol. Kuchsiz o`quvchilar esa o`z muammo va qiyinchiliklarini yashirishga urinadilar, ular o`qituvchiga to`liq itoatgo`y. Sinifda o`rnatilgan bunday tartib o`zgacha munosabatga o`rgatgan o`kuvchi kelishi bilan buzulishi mumkin. 2. «Tartibni chidamlilik bilan kutish» ni talab qiliuvchi munosabat. Bu munosabat usuliga shaxsiy - tanlash xarakteri xos. Bu o`z faniga berilgan va o`quvchilarni ham kiziqtirishga xarakat
qilayotgan o`qtuvchilar faoliyatida ko`plab uchroaydi. U asosan endigina ish boshlayotgan o`kituvchilarga xos bu vaziyatda sinfdagi tartib intizom o`rnatishni material mazmuniga yoki o`qituvchi shaxsiga qiziqqan bir yoki bir gurux o`kuvchilar o`z zimmasiga oladi. O`kituvchi uzok muddat bolalar bilan tanishishini chidamlilik bilan kuta oladi, u o`zini shaxs sifatida ko`rsatish tarafdori va oxir - okibat o`quvchilarni o`ziga ag`dara oladi, o`kuvchilar uni xurmat qiladi, e`zozlaydi, unga intiladi, u bilan vaqit maroqli. Bu toifadagi o`qituvchilar o`quvchilar bilan «ochiq» munosabat istaydi, o`z faniga qiziqtirish orqali ular bilan hamkorlik o`rnatish tarafdori. Ammo bu jarayon uzok muddat ta`lab kiladi, o`kituvchidan chidamlilikni va xatto jasoratni talab kiladi. 3.«O`quvchilardan xafa bo`lish». Bu toifadagi o`qituvchilar uchun ishdan charchaganlikka o`kuvchilardan norozilik kayfiyati mavjud. Ular doim shikoyat bilan yurishadi. O`qituvchining bunday o`zini tutushi o`zaro munosabatlarda hissiy vaziyatga aloqadorlik munosabatini tarkib topdirdi. Bu o`qituvchi bolalar tabassumi xulqi g`ashini keltiradi, to`satdan tanbex beradi, xafa-kinoyali oxangda so`zlashadi, ba`zan baqir xolati ham uchrab turadi. Darsda ruhiy zo`riqish xolatixukmron: o`kuvchilar fikri bir joyga jamlanmagan, ularning xar biri o`qituvchi tanbexi va tanqididan ximoyalangan emas. Bu xolat o`qituvchi sog`ligiga putur etkazadi, o`quvchilarga qo`pol munosabatda bo`lishiga olib keladi. (str -33) o`qituvchining bunday munosabatini oqlab bo`lmaydi. U barchasida o`quvchilarni aybdor hisoblaydi, o`quvchilardan xurmat va
muxabbat talab
kiladi, ammo evaziga ommoviy norozilikka duch keladi. U o`z murojatida tez — tez ta`na, do`k – po`pisa usullaridan foydalanadi, bu esa o`z o`rnida murakkab vaziyatlarni yuzaga keltiradi. 4.«Hamkorlik». Bu munosabat zamirida o`quvchilar shaxsini yaxshi bilish, ma`lum ~muvaffaqiyatsizliklarga va o`kuvchilar xulqidagi nuksonlarga chidamlilik yotadi. Bunday munosabatlar o`kuvchida o`ziga va o`qituvchiga ishonch uyg`otadi, jazolansa - qarshilik ko`rsatmaydi. Uqituvchi o`quvchilarga muntazzam qiziqadi, u o`quvchilarda barcha ichki karama - qarshiliklarni va murakkab turli oilaviy sharoitlarda ulg`ayib borayotgan va shaxs sifatida shakillanib borayotgan shaxsmlarni ko`ra biladi. 1.3 O`zaro pedagogik ta`sirini tashkil etish muammolari O`kuvchilarga pedagogik ta`sir ko`rsatish jarayonida o`kituvchi ham ob`ektiv ham sub`etiv qiyinchilarga duch keladi. Pedagogik faoliyatda o`kituvchi va o`quvchi o`rtasidagi o`zaro munosabatni o`rnatish boshqa o`kuvchilar guvoxligida amalga oshadi. O`kuvchilar o`qituvchidan aqilli fikrni kutadi, yuzaga keladigan baxs munozaralarni xal etishni xoxlaydi, vaziyatga to`g`ri baho beradi deb o`ylaydi, absizni xafa qilmaydi, aybdorni tushinadi deb umid qiladi. To`g`ri karor qabul qilinganda -buni tabiiy qabul qiladilar: «axir u o`kituvchida!» adolatsiz qaror qabul qilinish bolalarcha qarshilikka uchraydi, muxokama uchun mavzu paydo bo`ladi, ota - onasiga aytib boradi va bularning oqibatida o`qituvchi maqomiga putur etadi. Mazkur baho ancha paytgacha o`qituvchi maqomini, o`zaro ^unosabatlar xarakterini, pedagogik ta`sir kuchini belgilab beradi. O`qituvchi o`z vaqtida bexato munosabat bildirishi talab kilinadi. Buning uchun o`kituvchi o`za paytningn o`zida bolalar guvohligida qat`iy qaoror qabul qilishi yoki vaziyatni murakkablashtirmaslik uchun payt kutish afzalligini aniqlay bilishi zarur. Xar bir o`quvchi o`qituvchi bilan ular o`rtasidagi o`zaro munosabatlar xarakteriga qarab xarakterlanadi. O`qituvchining munosabati o`quvchi xulq atvorini belgilab turadi. Agar u o`qituvchini xurmat qilsa, xar qanday qilimqlavrdan o`zini tiyadi va aksincha, o`kituvchi o`quvchida xurmat va muhabbat qozonsagan bo`lsa, qo`ngliga kelgan xarakatni amalga oshiradi, xatto o`qituvchi g`ashtga tegish uchun ham ataylab qiliqlar chiqaradi. Boshqacha kilib aytganda, agar o`quvchidan atrofdagilar (o`qituvchi) yaxshi narsani kutmayotgan bo`lsa, bunda o`kuvchining ichki tuygusida o`zini tiyish yoki saqlanish mumki emas. O`qituvchi o`z faoliyatida hayoliy tajribavlarga asosalanib, o`quvchilar tomonidan iliq kutib olinishiga ruxan tayyorligi katta o`rin egallaydi. Bunga asoslangan o`qituvchi o`kuvchilar bilan faqat ma`lum xatti - xarakatlarnigina kutadi. Amalda esa boshqacha xolat. Kutganlar bilan amaldagilarning bir xilda emasligi o`quvchini tashvishga soladi, orzusi ushalmaydi, to`satdan
paydo bo`lgan vaziyatlaga tayyor emasliga xolatlar o`qituvchi chorasiz kilib qo`yadi: kutilayotgan o`zarish murakkab. Bu o`qituvchi g`azabini keltiradi, u hammasini o`zi o`ylaganidek qilishga urinadi, kattiq qorlaydi, tanqid qilinadi, xafaligini ko`rsatadi, mavjud vaziyatni o`zgartirishga urinadi. Javob tariqasida itoatkorlik emas, balki qarshilikni, xato, qo`pollikni oladi. O`zaro pedagogik ta`sirn kursatishni o`qituvchi o`quvchining bildirajak munosabatini oldindan ko`ra bilishi muhum amalda esa boshqacha, aksariyat xollarda, ko`pgina o`qituvchilar: «men o`qitaman, sen esa o`qiysan» qoidasiga rioya qiladi va shunga asoslangan munosabat bildiradi. Natijada o`qituvchi boshqa o`kuvchilar guvoxligida o`quvchi bilan aloqasini tiklashga xarakt qiladi. Bu kabi urinishlar qancha bo`lmasin, pedagogik jarayonda bajaradigan o`zaro rollar kanchalik aniqlanib borlmasin erta yoki kech munosabatlar o`zgacha tus oladi: o`qituvchi o`quvchilarni kanday bo`lsa shundayligicha qabul qiladi, ko`plavb omillar tav`siridagi hulk o`zgarishlarini tushinadi va e`tiborga oladi. Pedagogik faoliyat mohiyati O`qituvchi uning xarakatlariga befarq bo`lmaganlar guvoxligida qaror qabul qiladi. Guvoxlar esa — o`kuvchilardir. Bu vaziyatda pedagogik faoliyat moxiyatining ikki qatlami mavjud o`zi uchun moxiyat» va «o`zgalar uchun moxiyat», ular xar doim ham ishtirokchilar tomonidan bir xil qabul qilinavermaydi. Dars jarayonida o`qituvchi o`zining xar bir xatti - xarakati va so`zini o`zi uchungina ahamiyatli deb hisoblamasdan, jarayon ishtirokchilari uni qanday qabul qimlayotganligini ham qayt etib borishi ahamiyatli. Buning uchun u o`zini o`quvchilar o`rniga qo`yib ko`rsin, tasavvur etsin, masalan tanbexni shunday ifodalash zarurki, u boshqalar uchun adolatli qaror sifatida qabul qilinsin, umumiy ish tartibiga xalaqit bermasin. Bu o`qituvchi pedagogik faoliyatining murakkab tomonidir, murakkabligi shundaki go`yo uning faoliyati ikki yoqlama: bir tomonldan o`quv dasturini boshlashga qaratilgan faoliyat, ammo ikkinchi tomondan atrofdagilarning kanday kabul qilishini tassavur etish. Uquvchilarnimng ishtiroki o`qituvchidan qabul qilinadigan qarorning to`griligini talab qiladi. Uqituvchi uchun to`g`ri hisoblangan qaror o`quvchilar tomonidan adolatsiz qaror sifatida qabul qilinadi va natijada o`zaro munosabatlarni keskinlashtiradi. Qabul qilinadigan qarorga o`quvchilar munosabatini bilish o`qituvchi uchun muhum. Muhumligi shundaki, u o`zoro munosabatlarning keyingi bosqichini belgilab beradi. O`qituvchi tanbexi o`kuvchilarning katta qismi tomonidan sukut bilan ma`qullansa, bu qaror qilingan hisoblanadi. O`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi o`zoro munosabat sinf guvoxligida erkinligi ma`lum a`noda chegaralangan, shaxsiy munosabatlar to`liqligiga ifodalanmaydi, o`qituvchi tavakkaldan cho`chimaydi, talab doirasidan chiqmaslikka xarakat qiladi. Bolalar bunga o`rganishgan. O`qituvchi va o`quvchining ijtimoiy roli o`zlikni ifodalashning turli darajalarida amalga oshadi. Masalan, o`qituvchi o`zini turli ko`rinishda ifodalaydi, o`z munosabatini turli shakillarda ko`rsatadi. O`kuvchi esa unday erkin emas, o`qituvchini qabul qilishga majbur, itoatgo`yrok, xatto ichki norozilik mavjud bo`lsa ham bu jarayonning murakkabligi shundaki, u maktabdan tashqari joylarda butunlay o`zgacha. O`qituvchi yoshi va mustaqilligi qancha ulg`aysa, uning muloqot va faloiyat doirasi shunsa kengayadi, shaxsiy xayot tajribasi shuncha keng. Bularning barchasi o`qituvchi bilan munosabatlar qiyinchiligiga olib keladi. SHuning uchun u bilan muloqot Avvalida uning xayoti tajribasini hisobga olish va pedpgogik ta`sirga munosabatini bashorat qilish foydali. Bu yoshdagi bolalar (mustaqil, «murakkab») tankid va xaqorat o`ta sezgirdirlar. Ular o`ziga baxo berishini va ximoyalanishini biladilar. O`qituvchi bahosi bilan o`zini baxolash o`rtasidagi tafavut - oldida kutilayotgan murakkab pedagogik vaziyatlarning asosiy sababidir. O`qituvchi xatti - xarakati va xulqidagi xar qanday mustaqillikning namoyon bo`lishi - ulg`ayib borayotgan kishining tabiiy extiyojidir. Mustaqillikning xar qanday ko`rinishi tengdoshlari tomonidan qadrlanadi, ular yashirincha havas qiladilar xatto u jazo olayotgan paytda ham. O`qituvchi o`spirindagi xar qanday mustaqi o`zgarishni, so`zlashishini, o`zini
tutishini qayt etib borishi lozim. Bularning barchasi zudlik bilan qaror kabul qilish taqqazo etilganda asq otadi. Yukoridagilarni hisobga olmaslik o`kituvchi munosabatining noo`rinligiga olib keladi va oqibatda o`zaro munosabatlar yananada keskinlashadi. Bundan tashqari o`qituvchining o`zaro
muloqotdagi uquvsizligi, o`quvchiga pedpgogik ta`sir etish
variyantlarining mavjud emasligiga, shakillanib ulgurgan xarakatlarini amalga oshirishga extiyoj tug`diradi. Tabiiyki ular bolalarni kam kiziktirdi. Tanbex va ta`nalarni ifodalashda o`qituvchi xissiy yoqtirmaslik oxangida gapiradi va ular kam mazmun moxiyatga ega: «ahmoqana savollaring bilan jonimga tegib ketting», «kimga dars qizikarli bo`lmasa, bemalol chiqib ketaversin», «sen o`zing ishlamayapsan boshqalarga xalaqit berma». O`kituvchining to`g`ri karor qabul qilishi uchun xalaqit berayotgan birgina faktning o`zi kamlik qiladi. Buning uchun xalaqid berish moxiyatining anglash va uni to`g`ri taxlil kilish zarur. Bolalar buning mohiyatini yaxshi bilishadi, sababi ularga ayon, ammo ular odatda sukut saqlaydi, biron narsani tushintirishga urinish va aniqlik kiritishga xarakatlar o`qituvchi tomonidan oikor etiladi («o`zim xal qilaman», «hammasini bilaman» kabi). Bu kabi qator xatoliklar va yangi ma`lumotlarni kabul qilmaslik o`qituvchi ongida shakillanib ulgurgan steoritiplariga zid. O`quvchilar esa ayna paytda voqea davomini diqqat bilan kuzatib turishadi, o`qituvchidan adolatli qaror kutishmoqda. Dars jarayonida tartib o`rnatish yaxshi xissiy ishchan kayfiyatni yuzaga keltirish - xar bir o`qituvchi uchun murakkab vazifa. Tartibni buzuvchi, ish jarayoniga xalakid beruvchi o`quvchi xar doim topiladi. Pedagogik ziddiyat va nizolarni yuzaga keltiruvchi ob`ektiv sabablarga quyidagilarni kiritish mumkun: o`quvchilarning toliqishi; oldingi darsdagi nizolar; xal kiluvchi nazorat ishlari; tanaffusdagi tortishuv; o`qituvchi kayfiyati; dars jarayonini tashkil etishda o`kituvchi ukuvsizligi; soglik va shaxsiy sifatlar; Ba`zan u yoki bu o`kuvchiga o`qituvchi munosabati dastlabgi uchrashuvgacha tarkib topishga ulguradi: o`quvchining tanaffusdagi xulqiga guvox bo`lish, ma`lumotlar asosida va xokazo. Uquvchi ham bo`lib o`tgan vokealar ta`siridan qutilishga ulgurgancha yo`q: yoki darsga tayyor emas, yoki muxokamani davom ettirayapti, o`qituvchi tanbexiga e`tiborsiz, qarshilik ko`rsatadi, boshqalarga -xalaqit beradi. Aksariyat xollarda bu xolat o`qituvchining e`tirozli so`zi bilan yakun topadi: .chiqib ket, menga xaklaqit berma, men sening injiqliklaringni ko`taraolmayman ota - onang bilan kelasan». Ukuvchi ulg`aymokda uning mustaqillik darajasi borgan sari kengayib bormoqda, u turli xil munosabatlar tizimiga kirib bormoqda. Bulaning barchasi ta`sirida o`kuvchida o`zaro munosabatlar borasida ma`lum tajribalar to`planib boradi. Bu tajribalar o`qituvchi bilan o`zaro munosabatlarda ham o`z aksini topadi. SHuning uchun o`qituvchi xar doim o`quvchi bilan yangicha munosabatlar o`rnatish tashabbuskori bo`lishi zarur. Pedagogik faoliyatning son - sanoqsiz qiyinchiliklari aynan mana shu bilan bog`liq. Bularning oqibatida o`qituvchida domiy toliqish, ruhiy zo`riqish kuzatiladi.
Yüklə 374,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|