O’zbekiston Respublikasi Xalq

II. Gnoseologik tushunchalar ham ikki guruhga ajratiladi: 
Biologik g‘oya, kashfiyot va nazariyalarning tarixi haqidagi tushunchalar. 
Bu tushunchalar turkumiga evolyusion nazariya, evolyusiya dalillari,biogenetik 
qonun, filembriogenez nazariyasi, hayotning paydo bо‘lishi va rivojlanishi 
haqidagi nazariyalar, biosfera va uning evolyusiyasi nazariyalari, nuklein 
kislotalar, transformatsiya, transduksiya, kо‘chib yuruvchi genetik elementlar, 
rekombinat DNK, transgen о‘simliklar, hayvon gibridomalarining kashf etilishi,
irsiyatning moddiy asosini о‘rganish tarixi, gen injeneriyasi va biotexnologiyaning 
rivojlanishiga hissa qо‘shgan kashfiyotlar, О‘zbekistonda gen injeneriyasi sohasida 
qо‘lga kiritilgan yutuqlar kiradi. 
Metodologik ya’ni borliqni ilmiy bilish metodlari haqidagi tushunchalar. 
Biologiya va ekologiyani о‘rganishda foydalaniladigan metodlar, о‘simlik va 
hayvon irsiyatini о‘zgartirishda, DNK ni bо‘laklarga ajratish, rekombinat DNK, 
transgen о‘simlik va gibridomalar olishda qо‘llanilgan metodlar shular 
jumlasidandir. 
Kasbga yо‘naltiruvchi tushunchalarni uch guruhga ajratish mumkin: 
Texnologik tushunchalar. Bu guruhga hujayrada DNK, RNK sintezi, oqsillar 
biosintezi, genetik injeneriya va biotexnologiyada amalga oshiriladigan jarayonlar, 
transgen о‘simlik va gibridomalar olish, irsiy kasalliklarning gen injenerlik tashxisi 
biotexnologiyasini ishlab chikilishi xaqidagi tushunchalar misol bо‘ladi.

---

199 
Iqtisodiy tushunchalar. Mazkur guruhga sun’iy tanlash yordamida yangi nav, 
zot, shtammlarni yaratish, genlarni klonlash, transgen о‘simliklar va 
gibridomalarning istiqbollari, ulardan xalq xо‘jaligida foydalanishdan kо‘riladigan 
foyda asosida shakllantiriladigan tushunchalar kiradi. 
Tabiatni muhofaza qilishga oid tushunchalar. Respublikamizda tabiatni 
muhofaza qilish bо‘yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar va meyoriy hujjatlar, 
“Qizil kitob”, ekologik muhitning tirik organizmlarga kо‘rsatgan ta’siri, turli 
kasalliklar va mutatsiyalarning kelib chiqish sabablarini tushuntirish orqali 
о‘kuvchilarda tabiatga nisbatan ongli munosabat tarkib toptiriladi va tabiatni 
muhofaza qilish tushunchalari shakllantiriladi. 
Biologiyani о‘qitishda tushunchalarni shakllantirish barobarida kо‘nikmalar 
ham tarkib toptiriladi. Ushbu kо‘nikmalarning eng asosiylari amaliy va о‘quv 
mehnati kо‘nikmalari 15-jadvalda berilmoqda. 
15-jadval
Amaliy va о‘quv 
Mehnati kо‘nikmalari
Kо‘nikmalar tarkibiga kiradigan usullar 
Laboratoriya jihozlari 
va asboblari bilan ishlash 
kо‘nikmalari 
О‘simliklardan 
gerbariy, 
hasharotlardan 
o’quv qo’llanma tayyorlash 
kо‘nikmalari 
О‘simliklar 
ustida 
kuzatish 
va 
tajribalar 
о‘tkazish kо‘nikmalari 
Obektlarni 
tanish 
kо‘nikmalari 
Kattalashtiruvchi asboblar bilan ishlash, mik-
ropreparatlarni 
tayyorlash, 
ularni 
mikroskop 
yordamida kо‘rish, bakteriyalar uchun oziq muhitini 
tayyorlash, bakteriyalarni klonlash, laboratoriya 
mashg‘uloti uchun kerakli jihozlarni tanlay olish va 
asrash. 
О‘simliklar va hasharotlarda yashash uchun 
kurash, 
moslashishlar, 
tabiiy 
tanlanish 
va 
idioadaptatsiyani о‘rganish bо‘yicha о‘tkazilgan 
kuzatishlar 
asosida 
gerbariylar, 
kolleksiyalar 
tayyorlash, ularni talab darajasida rasmiy-lashtirish. 
Hasharotlarda moslashish, yashash uchun kurashga 
oid o’quv qo’llanmalar tayyorlash va uni jihozlash. 
О‘simliklar va hayvonlarda yashash uchun 

---

200 
О‘quv 
mehnati 
kо‘nikmalari
kurash, tabiiy tanlanish va irsiyat qonunlarini 
о‘rganish bо‘yicha kuzatish va tajribalar о‘tkazish. 
Evolyusiya dalillari, oziq zanjirini tashkil 
etuvchi organizmlar, organizmlardagi moslanish 
turlari, transgen о‘simliklar va gibridomalarni ajrata 
olish. 
Darslikda 
va 
boshka 
qо‘shimcha 
о‘quv 
adabiyotlardagi matnni mustaqil о‘zlashtirish, asosiy 
g‘oya va tushunchalarni ajrata olish, rasm, jadval, 
sxemalarni izohlash, savollarga javob topish, о‘z 
fikrini qisqa va lо‘nda bayon etish, asoslash, misollar 
yordamida dalilay olish, о‘quv materialini qayta 
ishlash, qisqa matn tuzish, ma’ruza, referat 
tayyorlash va ularni talab darajasida rasmiylashtirish.
DTS ning ikkinchi kengaytiruvchi tarkibiy qismi о‘kuvchilarda ijodiy 
faoliyat tajribalarini shakllantirishga mо‘ljallangan bо‘lib, mustaqil va ijodiy fikr 
yuritishga asos bо‘lib xizmat qiladi. 
О‘qituvchi yangi mavzu bо‘yicha о‘quv topshiriklarini tuzganda 
о‘quvchilarning о‘rganilayotgan obektni avval о‘rganilgan obektlar bilan 
taqqoslashi, о‘xshashlik va farqlari, о‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashi, mazkur 
obektlar о‘rtasidagi umumiylik, о‘rganilayotgan obektning о‘ziga xos tomonlari, 
eng muhim jihatlarini topishi buning uchun avval о‘zlashtirgan bilimlari va 
kо‘nikmalarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qо‘llab yangi mavzu mazmunini 
о‘zlashtirish imkoniyatini nazarda tutmog‘i lozim. 
DTS ning uchinchi tarkibiy yordamchi qismi о‘kuvchilarning biologiya 
о‘quv faniga bо‘lgan qiziqishlari va ehtiyojlari asosida о‘qituvchi tomonidan olib 
boriladigan darsdan va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar hamda о‘kuvchilarning 
mustaqil ta’limini о‘z ichiga oladi. 

---

201 
О‘quvchilarning mustaqil ta’limi qо‘shimcha о‘quv adabiyotlari, internet, 
multimedialar vositasida muayyan mavzularda izlanishlar olib borishi, ma’ruza va 
referatlar tayyorlashi, о‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar ustida kuzatish 
va tajribalar о‘tkazishi, ularning natijalarini izohlash va rasmiylashtirishlari, 
respublikamizda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish borasida va ekologik 
muammolarni hal etishga oid tashkil etiladigan turli tanlovlar uchun materiallar 
tayyorlash, olimpiadalarga tayyorgarlik kо‘rish kabilarni о‘z ichiga oladi. 
DTSning bu tarkibiy qismining samaradorligi о‘quv muassasasining 
yо‘nalishi, о‘kuvchilarning kelgusida egallaydigan mutaxassisligi va ularning 
ehtiyoji, qiziqishi, о‘kituvchining pedagogik bilim, mahoratiga bog‘liq bо‘ladi.