O'zbekiston respublikasining yoqilg'i energetika majmuasi geografiyasi mundarija kirish I bob yoqilg’I – energetika sanoati haqida tushuncha va o’zbekistonda yog’ilg’i sanoatining tarmoqlari

II BOB. YOQILG`I-ENERGETIKA MAJMUASINING O`ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA TUTGAN O`RNI VA HUDUDIY JOYLANISH XUSUSIYATLARI
2.1. O’zbekiston yoqilg`i- energetika sanoatining joylashishi va rivojlanishi.
Energetika Respublika xalq xo’jaligining negiz tarmog’i, respublikada iqtisodiyot va tehnika taraqqiyotining mustaxkam poydevori hisoblanadi. O’zbekiston energetika sistemasi umumiy o’rnatilgan quvvati 11,5 mln. kVt bo’lgan 37 issiqlik va gidravlik elektr stansiyalarida yiliga 55 mlrd. kVt.s dan ortiq elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyatiga ega. O’zbekiston energetika sistemasining barcha kuchlanishlardagi elektr tarmoqlarining umumiy uzunligi qariyb 228 ming km ni tashkil qiladi. Tarmoq transformatorlarining umumiy quvvati 42,6 MVA ga teng. Hozir respublika energetika tizimida 60 mingga yaqin kishi ishlaydi.
O’zbekistonda elektr quvvatidan asosan 20-asr boshlaridan foydalanila boshlandi. O’sha davrda Toshkentda 2 elektr stansiya qurilgan bo’lib, biri (quvvati 1450 kVt, 5 dizel) tramvayni tok bilan ta’minlash, ikkinchisi (Pavlov elektr stansiyasi, quvvati 125 kVt) shaharni yoritish uchun ishlatilgan. 1913 yilda O’zbekiston hududida umumiy quvvati 3 MVt chamasida bo’lgan 6 kichik dizel elektr stansiyalari bo’lgan, yillik elektr energiyasi xosil qilish 3,3 mln. kVt. s ga yetgan.
20-yillarda O’zbekistonda issiqlik energetikasi dizel va mayda bug’ turbinali eletr stansiyalarini qurish yo’nalishida rivojlandi. Dizel elektr stansiyalar umumiy maqsadlarda hamda issiqlik energiyasiga ehtiyoji bo’lmagan paxta zavodlari, nasos stansiyalari, kanallar va boshqa korxonalar qoshida qurildi. Respublikada dastlabki bug turbinali elektr stansiyalari Farg’ona va Kattaqo’rg’on yog’-moy zavodlarida qurildi. Farg’ona yog’-moy zavodining “Sharq tongi” issiqlik elektr markazi (IEM) umumiy maqsadlardagi elektr stansiyasi bo’lgan birinchi IEMdir.
1934 yil 25 sentabr O’zbekiston energiya sistemasining tashkiliy asosi – “O’zbekenergiya” energetika boshqarmasi (xoz. UzR Energetika va elektrlashtirish vazirligi) tuzildi.
30-yillar boshidan Chirchiq-Bo’zsuv GESlar kaskadi barpo etildi. O’zbekistondagi birinchi gidroelektr stansiyasi Bo’zsuv GES shu traktda qurilib, 1926 yilda ishga tushirilgan edi. Chirchiq-Bo’zsuv gidroenergetika traktida gidroenergetika qurilishi tez sur’atlar bilan davom ettirilib, 1926 yildan 1940 yilga qadar mazkur trakt gidroelektr stansiyalarida 67 ming kVt generator quvvatlari ishga tushirildi.
Urushdan keyingi yillarda O’zbekiston energetika sistemasida quvvatlarni oshirish gidroelektr stansiyalar qurilishi hisobiga amalga oshirildi. 1950 yilda O’zbekiston umumiy energetika balansida ishlab chiqarilgan elektr energiyaning 64.3 % GESlar hissasiga to’g’ri keldi. Respublika xalq xo’jaligining energiya ta’minoti Chirchiq va Sirdaryo daryolarining suvchanligiga bevosita bog’liq bo’lib qoldi.
50-yillarning 2-yarmiga kelib O’zbekistonda juda boy tabiiy gaz zaxiralarining topilishi elektr energiyasi ishlab chiqarishni keskin oshirish imkoniyatini yaratdi. 60-70 yillarda tabiiy gaz negizida ishlaydigan Toshkent, Navoiy, Taxiatosh, Sirdaryo GRESlari, Angren ko’mir koni bazasida ishlaydigan Angren GRESning ishga tushirilishi natijasida energetika quvvatlari umumiy balansida issiqlik elektr stansiyalari (IES)ning hissasi 80 % ga yetdi. Elektr stansiyalari qurilishi bilan bir vaqtda elektr tarmoqlari, elektr uzatish liniyalari (EUL) va shaharlar yaqinida kichik stansiyalar barpo etish davom ettirildi.
1960 yili 110 va 220 kilovoltli elektr uzatish liniyalari bilan O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg'iziston hamda Qozog'iston janubidagi besh viloyatini birlashtirgan O’rta Osiyo Birlashgan energetika sistemasi tashkil etildi. Toshkentda Birlashgan energetika sistemalari ish tartibotini operativ boshqarish uchun Birlashgan dispetcherlik boshqaruvi tuzildi (1991 yildan “Energiya” birlashgan dispetcherlik markazi). Energetika sistemalarini birlashtirish xalq xo’jaligida elektr ta’minoti sifati va puxtaligini tubdan yaxshiladi, gidroresurslar va yoqilg’idan oqilona foydalanish imkoniyatlarini yaratdi, o’rnatilgan quvvatlar zaxiralarini kamaytirdi. Bu davrda O’zbekistonda jamoa va davlat xo’jaliklari, tuman markazlari energiya sistemasi tarmoqlariga birlashtirildi. 1965 yilga kelib barcha shaharlar va aholi punktlarining elektr ta’minotini markazlashtirishga imkon beradigan O’zbekistonda yagona energiya sistemasi yaratildi.
Hozirgi davrda O’zbekiston energetika sistemasi 19 ming sanoat, 80 ming qishloq xo’jaligi, 19 ming kommunal va 3,5 mln. maishiy iste’molchilarni energiya bilan ta’minlaydi. 0.4-6-10 kV kuchlanishli elektr uzatish yo’llarining yalpi uzunligi 190 ming km dan ortiq. Respublika bo’yicha jami elektr energiyasi iste’moli 46,1 mlrd. kVt. soatni tashkil etadi.
Respublika energetikasi istiqbolda gidroenergetika va issiqlik energetikasi yo’nalishida rivojlanadi.
Gidroenergetika. O’zbekiston energetika sistemasida jami 27 GES larda o’rnatilgan quvvatlar 1420 MVt ni tashkil etadi. Ularda 6331,2 mln.kVt.s. elektr energiyasi ishlab chiqarilmoqda.
O’zbekiston gidroenergetikasi rivojlantirishda Pskom daryosi, Tupalang, Hisarak, Oxangaron suv omborlarida GESlarni loyixalash va qurish yo’nalishi yetakchi o’rinda turadi
Issiqlik energetikasi. 60 – yillarda respublikada elektr energiyasi xosil qilishni ko’p aytirish asosan gazda ishlaydigan yirik IES ni ishga tushirish yo’nalishida olib borildi. Yirik IESlar qurilishi natijasida O’zbekiston energetika sistemasining o’rnatilgan quvvatlari 11,3 ming MVt ga yetdi. Yaqin yillarda Yangi Angren GRESida 8-blak va Talimarjon GRESning 1-blakini ishga tushirish rejalashtirilgan.
O’zbekiston Energetika va elektrlashtirish vazirligi tarkibida loyixa, qurilish-montaj, sozlash, ta’mirlash va ishlatish tashkil otlarining to’la majmui energetika tizimining ishonchli ishlashini va istiqbol taraqqiyotini ta’minlaydi. O’zbekiston energetika sistemasi xozir respublika xalq xo’jaligi va aholisining elektr energiyasiga bo’lgan ehtiyojlarini to’la ta’minlamoqda va elektr energiyasini qisman qo’shni davlatlarga eksport qilmoqda. 1997 yilda O’zbekistonda ja’mi 46,0 mlrd. kVt soat, 1999 yilda esa 45,3 mlrd.kVt soat elektr energiyasi ishlab chiqarildi.