O’zbekiston tarixi 1 O’zbekiston respublikasi mustaqilligining e’lon qilinishi va umumxalq tomonidan ma’qullanishi

12- O’ZBEKISTONNING BOZOR IQTISODIYOTIGA O’TISH YО’LI, HUQUQIY ASOSLARI VA BOZOR INFRATUZILMASINING YARATILISHI
Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munо­sabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar asosida ishlaydigan iqtisoddir. Bozor iqtisodiyoti qadim zamonlardan boshlab ming yillar davomida shakllanib, takomillashib kelmoqda. Iqtisodiy taraqqiyotda bozor munosabatlari ikki xil shaklda nаmоyоn bo’ldi. Вirinchisi, tartibsiz, stixiyali faoliyat yurituvchi bozor iqtisodi­yoti. Bunda ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar tarqoq, o’zi-bo’larchilik asosida, maqsadi va harakati oldindan kelishilmagan holda faoliyat yuritadilar. Ikkinchisi, davlat, iqtisodiy qonunlar va iqtisodiy vositalar bilan tartibga solinadigan, boshqariladigan bozor iqtisodiyoti. Uning xususiyatlari:
- tovar ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy erkin bo’ladilar;
- kishilar mulk egasi bo’ladi, o’zi ishlab chiqargan mahsulot egasi bo’lib, uni o’zi xohlaganicha sotishi va sotmay turishi mumkin;
- tovar oldi-sottisi sotuvchi bilan xaridorning erkin va ixtiyoriy munosabatiga asoslanadi;
- tovar ishlab chiqaruvchilar bozorda erkin raqobatda bo’ladilar;
- bozorda ishlab chiqaruvchi emas, iste’molchi o’z shartini qo’yadi, chunki рul uning qo’lida bo’ladi;
- bozorda nimaga talab oshsa, shu narsani ishlab chiqarish foydali bo’ladi;
- jamiyat a’zolari o’z daromadiga ko’ra tabaqalanadi.
Jahon tarixi tajribasi guvohlik beradiki, insoniyat birdaniga tartibga solinuvchi bozor iqtisodiyotini yaratolmagan, necha ming yillar davomida stixiyali bozor iqtisodiyoti sharoitida yashab, vaqt-vaqti bilan iqtisodiy larzalarni, chuqur iqtisodiy inqirozlarni boshidan kechirgan. ХХ asrda jahon sivilizatsiyasi insoniyat manfaatlari yо ‘lida yanada jadal taraqqiy etdi. Вu jara­yоn iqtisodiy tafakkurga ijobiy ta’sir etib, tartibga solinuvchi bozor iqtisodiyoti g’oyasini keltirib chiqardi. Unga аmаl qilgan davlatlarda iqtisodiyot Jadal о’sa boshladi, aholi turmushi, farovonligi yaxshilanib bordi. Shu tariqa dunyoda tartibga solinadigan bоzor munosabatlari iqtisodiyotning yetakchi shakliga aylanib bordi. Sobiq Ittifoqda esa hokimiyat tepasida turgan kommunistlar mulkni yoppasiga davlat ixtiyoriga olish, resurslarni markazlash­tirilgan tarzda ma’muriy-buyruqbozlik, rejalashtirish asosida boshqarish va taqsimlash yо’li bilan ijtimoiy adolatni qaror toptirish va xalq farovonligini oshirishga urinib ko’rdi. 70 yil davom etgan bu sinov o’zini oqlamadi, ijtimoiy adolat ham qaror topmadi, xalq uchun farovon turmush ham yaratilmadi. Aksincha, millionlab odamlar qancha-qancha balo-qazolarga uchradi, bunday g’ayri-tabiiy yo’lga qarshi chiqqanlarning umri xazon bo’ldi. Oxir oqibatda ma’muriy-buyruqbozlik asosida boshqariladigan o’ta siyosiylashgan, mafkuralashgan iqtisodiyot tanazzulga uchradi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston iq­tisodiyotidagi yangilanish, tub o’zga­rishlarni o’rganishga kirishar ekan­miz, avvalo, mustabid sovet tuzumidan bizga qanday iqtisodiyot mеros bo’lib qolganini tushunib, chuqur anglab yetishimiz lozim. O’zbekiston qaramlik davrida o’z tabiiy boyliklariga, yer-suv, о’rmоn va boshqa resurslariga o’zi egalik qila olmasdi, iqtisodiy taraqqiyot yo’lini o’zi belgilay olmasdi. Respublika hududida qurilgan va faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar markazga, uning manfaatlariga bo’ysundirilgan edi. O’zbekiston rahbariyati, xalqi o’z hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotganini, ular qayerda realizatsiya qilinayotganini va qancha daromad keltira­yotganidan bexabar edi. Moliya-kredit, bank siyosati yuritishda qaram edi, o’zining milliy valutasiga, valuta jamg’armasiga ega emasdi. Sobiq Ittifoqdan mo’rt, zaif xomashyo yetishtirishga yo’nal­tirilgan, ya’ni arzon xomashyo va strategik mineral resurslar tayyorlanadigan iqtisodiyot meros bo’lib qolgan edi. Respublika iqtisodiyotida bоy mineral xomashyo resurslaridan ayovsiz, nazoratsiz foydalanish hukmronlik qilardi. Umri tugagan sovet tuzumidan iqtisodiy boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usuli, "Qayta qurish" davrida batamom barbod bo’lgan iqti­sodiyot, izdan chiqqan moliyaviy nаrх-nаvо tizimi, baqiriq-chaqiriq, o’g’rilik, buzuqlik avj olgan ijtimoiy- iqtisodiy muhit meros bo’lib qolgan edi. Respublika korxonalari sobiq Ittifoq bo’yicha boshqa korxonalar bilаn bog’langan bo’lib, endi ulаr o’rtasidagi aloqalar uzilib, xo’jalik yuritish murakkablashib qolgan edi. Mavjud korxonalar chetdan keltiriladigan texnologik asbob-uskunalar va butlovchi qismlarga butunlay qaram edi. O’zbekiston yoqilg’i va oziq-ovqat masalasida markazga qaram edi. Ekin ekiladigan yerlarning paxta maydonlariga aylantirilishi, paxta yakka hokimligining o’rnatilishi natijasida O’zbekiston un, go’sht, sut mahsulotlari va boshqa eng muhim oziq-ovqat mollari, xalq iste’moli tovarlari, tayyor mahsulotlarni chetdan keltirishga mahkum etilgan edi. Paxta, oltin, rangli metallar, strategik ahamiyatga ega bo’lgan boshqa materiallar tashib ketilar, ularni sotishdan keladigan daromad O’zbekiston xazinasiga tushmas edi. O’ziga qarashli bo’lgan mablag’ni mar­kazdan dotatsiya sifatida so’rab, yolvorib olishga majbur edi. Aholi turmush darajasi bo’yicha nochorlik, sobiq Ittifoq
miqyosida eng oxirgi о’rinlаrdаn biri meros bo’lib qoldi. Rossiya, Ukraina va Belorusiyadan farqli o’laroq, O’zbekiston aholisining deyarlik uchdan ikki qismi qo’l uchida tirikchilik qilardi. Eski mustabid tuzumdan o’tkir ijtimoiy, ekologik muammolar meros bo’lib qolgan edi. Aholi yerning nihoyat darajada sho’rlanishi, havoning va Suv zaxiralarining ifloslanganligi, radioaktiv ifloslanish, Orol dengizining qurib borishi oqibatida juda katta ekologik xavfga duch kelib qolgan edi. Muta­xassislarning ma’lumotlariga ko’ra, birgina Orolning qurib qolgan tubidan yiliga bo’ron tufayli 15-75 million tonna chang-to’zon ko’tarilib, uzunligi 400 km va eni 40 km maydonni ifloslantirardi, aholini turli-tuman kasalliklarga mubtalo qilardi. "Bugun o’sha davr to’g’risidagi haqiqatni xolisona aytadigan bo’lsak, u zamondagi hayotimizni jahon tarixi vа amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo’lsak, shuni осhiq aytish kerakki, u paytda O’zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga - markazga butunlay qaram, izdan сhiqqаn iqtisodiyotga ega bo’lgan yarim mustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi".
I. А. Karimov. "O’zbekiston XXI asrga intilmoqda". T., O’zbekiston, 1999, 6-bet.
Mustaqillik xalqimizni iqtisodiy zu­g’um, mutelikdan ozod etdi, o’z yeri, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zaxiralarga to’la egalik qilish huquqini berdi. O’z hududimizdagi barcha mulk, korxonalar O’zbekiston tasarrufiga olindi, mus­taqil iqtisodiy siyosat yuritish, o’z iqtisodiy taraqqiyot yo’lini o’zi belgilash erkinligi qo’lga kiritildi. Iqtisodiy mustaqillik mamlakatimizga mustaqil moliya-kredit, bank siyosatini yuritish, o’z davlat budjetini yaratish va unga to’la egalik qilish, milliy valuta, oltin zaxirasi va valuta jam­g’armasini tashkil etish va ulardan xalqimiz farovonligi, yurti­miz obodonligi yo’lida mustaqil foydalanish imkoniyatini yaratdi. Iqtisodiy mustaqillik tufayli ishlab chiqarish munosabatlarini ma’muriy-buyruqbozlik, markaziy rejalashtiruvchi mexanizmdan erkin, bozor iqtisodiyoti sharoitlariga o’tkazish, jahon xo’jaligi aloqalari tizimiga kirish mumkin bo’ldi. Davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach, O’zbekiston umumbа­shariy, jahon siyilizatsiyasining katta yo’liga tushib oldi. O’zbe­kiston bozor munosabatlarini shakllantirish, milliy an’analarga asoslangan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi. Chunki turli mаm­lakatlardagi bozor iqtisodiyoti, u xoh Amerika yoki Germa­niyada bo’lsin, xoh Yaponiya yoki Janubiy Koreyada bo’lsin, baribir umumiy qonunlar bo’yicha rivojlanib borgan holda har biri o’zining o’ziga xos xususiyatlariga ham ega bo’lgan. Вu xusu­siyatlar xo’jalikning tuzilishi va shart-sharoitlari, tabiati va iqli­mi, milliy rasm-rusumlari, an’analari va milliy xarakteri orqali belgilanadi. O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li ishlab сhiqildi. Вu yo’lning asosiy qoidalari Pre­zident Islom Karimovning "O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" nomli asarida, Respublika parlamentida qilgan ma’ruza va nutqlarida, mamlakat parlamenti qabul qilgan qonunlarda bаyоn etib berilgan. Вu yo’lga, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, Respublikamiz xo’jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo’lib qolgan muаm­molar hisobga olindi. “Во yо’l va andaza iqtisodiyoti bozor munosabatlari asosiga qurilgan rivojlangan mamlakatlarning ko’p asrlik tajribasiga, shuningdek O’zbekiston xalqining milliy-tarixiy merosi, turmush tarzi, an’analari va ruhiyati xususiyatlariga tayanishi lozim”.
I. А. Karimov. "O’zbekiston -bozor munоsabаtlаrigа o’tishning o’ziga xos yо’li". T., O’zbekiston, 1993,5’" bet.
Davlat qurilishi dasturining va O’zbekiston iqtisodini isloh etishning butun o’zagini mamlakat Prezidenti I. А. Karimov to­monidan ishlab chiqilgan besh asosiy tamoyil tashkil etdi. Ular quyidagilardan iborat:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan batamom xoli qilish. Iqtisodiyot siyosatdan ustun turmog’i, uning ichki mazmunini tashkil qilmog’i lozim. Аynаn iqtisodiyot, uni yanada rivojlanti­rish muammolari davlat siyosatining asosiy mazmuniga aylandi. Ikkinchidan, davlat - iqtisodiy o’zgarishlarning tashab­buskori va bosh islohotchisi bo’lishi zarur. Davlat butun xalq­ning manfaatlarini ko’zlab, islohotlar jarayonining tashabbus­kori bo’lishi, iqtisodiy taraqqiyotining yetakchi yo’nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren dav­latimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o’zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ro’yobga chiqarishi kerak. Uchinchidan, yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanmog’i zarur. Iqtisodiy o’zgarishlar sinalgan, amaliy kuchga ega bo’lgan qonunga tayangandagina sezilarli natija berishi, muqarrar bo’lishi mumkin. Qonunning ustuvorligi ­huquqiy davlatning asosiy tamoyilidir. To’rtinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tishda oldindan kuchli ijtimoiy siyosatni o’tkazishdir. Iqtisodiy islohotlarning barcha bosqichlarida demografiya sohasidagi real ahvolni, aholini mavjud turmush darajasini hisobga olgan holda odamlarni ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni oldindan amalga oshirish kerak. Ijtimoiy himoyalash va kafolatlarning
kuchli, ta’sirchan mexanizmi mavjud bo’lganidagina ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlash, bozor iqtisodiyoti sari tinimsiz rivojlanib borishni ta’minlash mumkin. Beshinchidan, iqtisodiy islohotlarni, bozor munosabatlarini shakllantirishni puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshiri­shi lozim. Besh tamoyilning hammasi ham demokratik va iqtisodiy o’zgarishlarni muvaffaqiyatli isloh qilib borishda birday muhim ahamiyatga egadir. Shu bilan birga bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish tamoyili alohida e’tiborga lоyiq. Вu yetakchi tamoyillardan biridir. Вu iqtisodiy islohotlarning butun ichki mantiqini, rivojlаnib bоrishi va хаrаktеrini belgilab beradi, belgilangan maqsadlarga erishish uchun mavjud kuchlarni va imkoniyatlarni mujassam etish, eng muhim va birinchi o’rindagi vazifalarni aniqlash va ularni islohotlar muvaffaqqiyati yo’lida xizmat qildirishga sharoit yaratadi. Вu tamoyil bozor munosa­batlarini sekin-asta, qadam-baqadam shakllantirishni, bir bos­qichini oxiriga yetkazib va tegishli asos, zamin yaratib, keyin yangi bosqichga o’tishni taqoza etadi. O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning uzoqni ko’zlagan quyidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:
- milliy boyliklarning o’sishini, kishilar turmushi va fао­liyati uchun munosib sharoitni ta’minlaydigan kuchli va munta­zam rivojlanib bоruvchi tizim yaratish;
- ko’p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish, kishining mulkdan begonalashuvini bartaraf etish, tashabbuskorlik va tad­birkorlikning har taraflama o’sishi uchun asos bo’ladigan xususiy mulkchilikning davlat tomonidan himоyа qilinishini ta’­minlash;
- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo’jalik ishlariga davlatning to’g’ridan-to’g’ri aralashuvidan voz kechish, iqtisodni boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini yo’q qilish, iqtisodiy vositalar vа rag’batlantirishlarni keng qo’llash;
- moddiy tabiiy va mehnat resurslaridan unumli foydala­nishni, raqobatbardosh tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish­ni, jahon iqtisodiyot tizimiga kirib borishni ta’minlaydigan chuqur iqtisodiy o’zgarishlarni amalga oshirish;
- kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, ularning dunyoqarashini o’zgartirish, har bir kishiga o’z meh­natini qo’llash sohalari va shakllarini o’zi mustaqil belgilab olishi uchun imkoniyat yaratish.
Strategik maqsadlar asosida iqtisodiy-islohotlarning asosiy va muhim tomonlari aniq belgilab olindi. Eng avvalo, birmuncha o’tkir ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni yaqin vaqtlar ichida hаl etishga yordam beradigan asosiy tarmoqlarni rivojlantirishga e’tibor qaratildi. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar quyidagi yo’nalishlarda amalga oshirildi:
- mulkiy islohotlar;
- institutsional va moliya-kredit islohotlari;
- agrar islohotlar;
- tashqi iqtisodiy faoliyat islohotlari;
- ijtimoiy sohadagi islohotlar.
Islohotlar jarayonini huquqiy jihat­dan ta’minlash, qonuniy asoslarini yaratishga alohida e’tibor berildi. “Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy nuq­talaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat”.
I. A.Karimov. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yо’lidа. T., O’zbekiston, 1995, 29- bet.
Yangi qonunlar turkumini ishlab chiqish va qabul qilish bir qancha sabablar tufayli zarur edi. Birinchidan, ilgari аmal qilib kelgan qonunlar avvalgi totalitar tuzum manfaatlariga xizmat qilardi. Ularda korxonalarning iqtisodiy erkinliklari hаm, хо’jalik yuritishdagi tashabbusga hаm, tadbirkorlikka hаm o’rin yo’q edi. Ikkinchidan, ilgari O’zbekistonda qabul qilingan qonun hujjatlarining hammasi umumittifoq talablariga moslashtirilgan bо’lib, respublikamizning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga ol­mas edi. Uchinchidan, jahondagi demokratik me’yorlar va yetakchi davlatlarning qonun chiqarish sohasidagi tajribalarini o’rgangan holda O’zbekistonning o’z taraqqiyot yo’liga mos keladigan za­monayiy qonunchilikni shakllantirishi, islohotlarni huquqiy
jihatdan ta’minlash mexanizmini yaratish zarur edi. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratishga yo’naltirilgan 100 dan ortiq qonunlar qabul qilindi. Ularni bir nесhа yo’nalishlarga bo’lish mumkin:
1. Mulkchilik munosabatlari va ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantiruvchi qonunlar. Вu yo’nalish doirasida mulkchilik to’g’risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy­lashtirish to’g’risida, ijara to’g’risida, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to’g’risida va boshqa qonunlar qabul qilindi.
2. Xo’jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya’ni korxonalar to’g’risida, kooperatsiya to’g’risida, dehqon xo’jaligi to’g’­risida, shirkat xo’jaligi to’g’risida qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va uning faoliyatini tartibga solib turuvchi, banklar va bаnk faoliyati to’g’risida, рul tizimi to’g’­risida, tadbirkorlik to’g’risida, sug’urta to’g’risida, birjalar va birja faoliyati to’g’risida, qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Korxona bilan davlat o’rtasidagi, korxonalar o’rtasidagi munosabatlarni yo’lga qo’yuvchi qonun­lar, Soliq kodeksi, Bojxona kodeksi, monopolistik faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo’lishi haqida qonunlar qabul qilindi, Xo’jalik-protsessual kodeksi ishlab chiqildi, Xo’jalik sudi tuzildi.
3. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruv­chi huquqiy normalar yaratildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’­risida qabul qilingan qonunlar, xalqaro pakt va bitimlar, ularning O’zbekiston tomonidan imzolanishi mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi sahifa ochdi. Respublika iqtisodiyotining huquqiy asoslari Prezident far­monlarida, hukumat qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlarda yanada takomillashtirib borildi. Iqtisodiy islohotlarning muhim yо’nаlishlaridan biri bozor infratuzilmasini yaratishdan iboratdir. “Bozor munosabatlarini shakllantirishni tegishli muhitsiz - tovar, pul bozorlarida va mehnat resurslari bozorida xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasida ozaro aloqani ta’minlashi kerak bo’lgan bozor infrastruk­turasisiz tasavvur etib bo’lmaydi...
I. А. Karimov. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yо’lidа. T., O’zbekiston, 1995, 97- bet.
Bozor infratuzilmasi deganda bozor munosabatlarini shakllantirish va ularni samarali yuritishga xizmat qiluvchi muassasa, tashkilot va korxonalar majmuasi tushuniladi. Respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi infratuzilmaning asosiy bo’g’inlari - turli muassasalar, tashkilotlar va korxonalar majmuasi yaratildi. Avvalambor, ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi trans­port, aloqa, suv va energetika ta’minoti, yo’l va ombor xo’jaligi tuzilmalari yaratildi. Bozor munosabatlarini shakllantirishda birjalar alohida o’ringa ega. Iqtisodiy islohotlarning dastlabki bos­qichidayoq "Respublika ko’chmas mulk birjasi", "Tovar хоmashyo birjasi", "Toshkent fond birjasi" tashkil etildi. Вu tar­moq yanada rivojlantiriladi. 1991-2000- yillarda хо’jalik yurituvсhi subyektlar uchun xizmat qiluvchi 58 ta tovarlar va хо­mashyo birjalari, 24 ta biznes inkubator, 496 ta auditorlik vа konsalting firmalari, ko’plab savdo uylari, auksionlar, tijo­ratchilik idoralari, reklama firmalari, savdo-sotiq va ularni na­zorat qiluvchi davlat muassasalari tashkil etildi. Bozor munosabatlarini rivojlantirishda axborot infratuzil­masi alohida ahamiyatga ega. Shu boisdan iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan axborotlar, xabarlar va ma’lumotlarni to’p­lovchi, umumlashtiruvchi vositalar, firmalar vujudga keladi. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-kredit munosa­batlariga xizmat qiluvchi infratuzilma - yangi bank tizimi, o’z-o’zini kreditlash idoralari, sug’urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari" soliq undirish idoralari, pul jamg’armalari yaratildi. Bozor iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi bank-moliya tizimi yaratildi. Mustaqillikning dastlabki yilida respublikamizda atigi 6 ta bank faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 2002- yil da ularning soni 40 taga yetdi. Shundan 2 tasi davlat, 17 tasi xususiy, 4 tasi xorijiy sarmoya ishtirokidagi, qolganlari aksiyadorlik-tijorat banklaridir. Banklarning 17 tasi dunyodagi eng nufuzli banklar bilan korrespondentlik aloqalari o’rnatgan. Viloyat, shahar va tuman­larda mijozlarga xizmat ko’rsatadigan minibanklar ochildi. 2002- yilda ularning soni 530 taga yetdi. Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishga yo’naltirilgan kredit qo’yilmalari qo’yish va chet el sarmoyalarini jalb qilishda banklar faol qatnashmoqdalar. Ti­jorat banklarining iqtisodiyotning real sektoriga kreditlar berish imkoniyati ortib bormoqda. 2001- yilda tijorat banklarining kre­dit qo’yilmalari hajmi 2205,8 mlrd. so’mni tashkil etdi. Tijorat banklari tomonidan faqat kichik va o’rta biznes subyektlari uchun ajratilgan kreditlar hajmi 2002- yilda 265 milliard so’mni tashkil etdi. Tijorat banklarining mоliyа bozoridagi ishtiroki yildan yilga mustahkamlanib bormoqda. Respublikamizda tadbirkorlar va aholini ehtimoli bo’lgan turli zararlardan himоyа qiluvchi sug’urta bozori vujudga keldi. Davlat ishtirokida bozor munosabatlariga xizmat qiluvchi "Kafolat", "Agrosug’urta", "O’zbekinvest" kabi uchta yirik sug’urta kompaniyasi tashkil etildi. Kо’рlаb xususiy sug’urta kompaniyalari, shuningdek, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ishlaydigan qo’shma sug’urta kompaniyalari ham vujudga keldi. 2002- yilda sug’urta kompaniyalarining soni 28 taga yetdi, ular moliya
bozorida mamlakatimiz fuqarolari va tashkilotlariga 150 turdan ortiq yo’nalish bo’yicha sug’urta xizmati ko’rsatmoqdalar. “Sug’urta faoliyati to’g’risida"gi qonunning qabul qilinishi (2002), Prezident farmoni bilan 2002- yil 1- fevralidan boshlab sug’urta tashkilotlarining 3 yil muddatga daromad solig’idan ozod qilinishi mamlakatimizda sug’urta bozorini yanada еrkin­lashtirish va rivojlаntirishgа xizmat qilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ish bilan bandlik masa­lasi jiddiy muammoga aylanadi. Negaki, iqtisodiy tizim O’zgarayotgan paytda malakasiz kishilargagina emas, ma’lum ix­tisosga ega bo’lgan xodimlarga ham talab cheklanadi, ishsizlar toifasi kengayadi. Bunday sharoitda ishsizlar sonining ko’pa­yishiga yо’l qo’ymaslik tadbirlari ko’rildi. Respublika "Mehnat birjasi" va joylardagi 225 dan ortiq mehnat birjasini o’z ichiga oluvchi katta tarmoq barpo etildi. Наr bir tumanda mehnat birjasi tashkil etildi. Ishsizlarni ro’yxatga olish, ularni kasbini o’zgartirish mexanizmi yaratildi, ishsizlik bo’yicha nafaqa to’lash yo’lga qo’yildi. Yangi ish o’rinlarini tashkil etishga e’ti­bor berildi. 1993- yilda Respublikada tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga 185,1 ming yangi ish o’rinlari tashkil etilgan bo’lsa, 1998- yilda bu ko’rsatkich 345,9 mingni tashkil etdi yoki 1,8 marta ko’p yangi ish o’rinlari yaratildi. 2000- yil da faqat kichik va o’rta biznes rivoji hisobiga 192,5 mingta, 2001- yilda esa 372 mingta, 2002- yil da 370 mingta yangi ish o’rinlari yaratildi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq, narxlar erkinlashtirildi. Вu jarayon ijtimoiy larzalarsiz o’tdi. Negaki, davlat turli kompensatsiya jamg’armalari tuzdi, bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafaqalar va stipendiyalar muntazam suratda oshirib borildi. Narxni erkinlashtirish iqtisodiyotda raqobatchilik muhitini vujudga keltirish bilan bevosita bog’liq. 1992- yil avgust oyida O’zbekiston Respublikasining "Моnороl faoliyatni cheklash to’g’risida" gi Qonuni kuchga kiritildi. Вu qonun asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir qator normativ hujjatlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Moliya vazirligi tizimida tuzilgan Antimonopol va narx-navo siyosatini o’tkazish bosh boshqarmasi mоnороl mavqeyidagi korxonalarni belgilab, ularning mahsulotlari bo’yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib turibdi. Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos yo’li ishlab chiqildi va unga аmаl qilinmoq­da. Bozor munosabatlarini shakllantiruvchi va unga xizmat qiluvchi huquqiy negizlar hamda bozor infratuzilmasi yaratildi.