O`zbekistonda arxivshunoslik va arxiv ishiga doir manbalar Reja

O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi
Hujjatlarida O’zbekiston xalqlarining moddiy va ma’naviy hayoti aks ettirilgan barcha arxiv fondlarining majmui O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi isoblanadi.
O’zR MAF davlat va nodavlat arxiv fondlaridan tashkil topadi. Davlat arxivlarida va davlatning boshqa hujjatxonalarida doimiy saqlanayotgan hujjatlar, shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida, prokuraturalarda, sudlar, davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlarida, banklarda, O’zR vakolatxonalari va konsullik muassasalarida vaqtincha saqlanayotgan hujjatlari davlat davlat arxiv fondini tashkil qiladi.
Nodavlat yuridik shaxslarning faoliyati natijasida to’plangan arxiv hujjatlari, shuningdek fuqarolarning shaxsiy arxivlari nodavlat arxiv fondini tashkil etadi.
Hujjatlarni O’zR MAFga kiritish yoki hujjatlarni undan chiqarish ekspert komissiyasining xulosasi asosida amalga oshiriladi.
Hujjatlarning qimmatliligini aniqlash mezonlarini, ekspert komissiyalarini tuzish va ularning faoliyat ko’rsatish tartibini O’zR Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv Boshqarmasi (BAB) belgilaydi.
Hujjatlarni O’zR MAFga kiritish masalasini hal qilish uchun yuridik va jismoniy shaxslar davlat arxiv muassasasining talabiga binoan hujjatlarni ekspertizaga taqdim etishlari shart.
Davlat arxiv fondlarining hujjatlari davlat mulkidir va ularni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, sotish va sotib olish mumkin emas. DAF hujjatlari muassasa va tashkilotlarga, yuridik va jismoniy shaxslarga belgilangan tartibda faqat vaqtincha foydalanish uchun beriladi.
Nodavlat arxiv fondlarining hujjatlari nodavlat yuridik shaxslar – fond egalarining mulki hisoblanadi.
Jismoniy shaxslarning arxiv hujjatlari shu shaxslarning xususiy mulkidir.
Vafot etgan fuqarolarning hujjatlari ularning merosxo’rlari tasarrufiga o’tadi. Qonun bo’yicha yoki vasiyatnoma bo’yicha merosxo’rlar bo’lmasa, shuningdek arxivning egasini aniqlashning imkoni bo’lmasa, bu holda hujjatlar davlat mulkiga o’tadi.
Davlat arxiv fondini turkumlashtirish deganda ularni eng muhim belgilariga qarab guruhlarga bo’lish tushuniladi. Hujjatlarni turkumlashtirish arxiv ishini to’g’ri tashkil etish hamda ulardan hartomonlama foydalanish uchun zarurdir.
DAF hujjatalrining turkumlashtirish uch bosqichda amalga oshiriladi: 1) DAF hujjatlarini umumiy tarzda turkumlash; 2) hujjatlarni arxiv doirasida turkumlash; 3) hujjatlarni arxiv fondi doirasida turkumlash.
Birinchi bosqchida DAFning barcha hujjatlari turkumlanadi va qaysi hujjat qaysi arxivda saqlanishi aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda har bir arxivga taalluqli hujjatlar turkumlanib, har bir hujjatning qaysi fondda saqlanishi aniqlanadi. Uchinchi bosqichda har bir fondga taalluqli hujjatlar turkumlanadi va ularning fond ichida saqlanish tartibi belgilanadi.
DAF hujjatlarini umumiy tarzda turkumlash ularni davlat arxivlariga to’g’ri taqsimlash maqsadida amalga oshiriladi. Arxivshunoslikda hujjatlarni umumiy tarzda turkumlash chog’ida quyidagi asosiy belgilar hisobga olinadi:

1. 
   hujjatlarning ma’lum bir davrga mansubligi;
   
2. 
   hujjatlarning respublika yoki mahalliy muassasalar faoliyati bilan bog’liqligi;
   
3. 
   hujjatlarning davlat va jamiyat hayotining ma’lum sohasiga mansubligi;
   
4. 
   hujjatlarning yaratilish uslubi va texnikasi.
   

Hujjatlarning tarixiy davrlarga mansubligini e’tiborga olib, ularni uch guruhga – 1917 yildan oldingi hujjatlar, sovet davri hujjatlari va mustaqillik davri hujjatlariga bo’lish mumkin.
DAF hujjatlari turli idora va muassasalarda yaratilgan. Shuni e’tiborga olgan holda ularni umumdavlat (respublika) va mahalliy (viloyat, tuman va shaharlar) ahamiyatiga molik hujjatlar guruhiga bo’lish mumkin. Respulika idoralari hujjatlari markaziy davlat arxivlarida, viloyat ahamiyatiga ega hujjatlar viloyat davlat arxivlari va ularning filiallarida saqlanadi.
Hujjatlarning davlat va ijtimoiy faoliyatning ayrim sohalariga mansubligi ularning mazmunini tahlil qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Lekin O’zbekistonda davlat va jamoat faoliyatining ayrim sohalariga tegishli davlat arxivlari yo’q. Boshqa davlatlarda bunday arxivlar mavjud. Masalan, Rossiya federasiyasida Xalq xo’jaligi arxivi, Xarbiy-tarixiy arxiv, Adabiyot va san’at arxivlari bor.
Hujjatlarning yaratilish uslubi va texnikasini hisobga olib, ularni yozma hujjatlar, ilmiy-texnikaviy hujjatlar, kinofotofonohujjatlar va boshqa guruhlarga bo’lish mumkin. Shundan so’ng ularning qaysi arxivda saqlash masalasi hal etiladi. Hujjatlarning har bir guruhi alohida saqlash ish rejimini talab qiladi, ulardan foydalanish esa maxsus bilimlar, texnikaviy vositalarni taqozo etadi. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi, kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi kabi arxiv muassasalari tashkil etilgan.
Yuqorida ta’kidlab o’tilgandek, ikkinchi bosqichda hujjatlar arxiv doirasida turkumlashtiriladi. Bu bosqichda arxiv hujjatlari fondlarga bo’linadi. Arxiv fondi – bu ma’lum tashkilot, muassasa, korxona yoki shaxsning faoliyati davomida vujudga kelgan hujjatlar majmuidir. Har bir arxiv fondi o’z tartib raqamiga ega bo’ladi.
Hujjatlarni arxiv miqyosida turkumlash chog’ida arxiv fondining birligi va yaxlitligini saqlash lozim. Masalan, Farg’ona viloyat Sovetining hujjatlari bu tashkilotning tashkil topishidan to hozirgi kuniga qadar yaxlit holda yagona fondda saqlanishi zarur. Bitta muassasaning hujjatlarini ikkita yoki undan ortiq fondlarga bo’lib tashlash mumkin emas.
Arxivshunoslikda tarixan shakllangan arxiv fondlari majmuasini ham birga saqlash nazarda tutilgan. Masalan, Farg’ona viloyatidagi rayonlar ijroiya qo’mitalarining hujjatlari yagona majmuani tashkil etadi. Shunday ekan, ularni boshqa-boshqa arxivlarga bo’lib yubormaslik kerak.
Arxivlarda arxiv fondlaridan tashqari arxiv kolleksiya (to’plam) lari ham bo’lishi mumkin. Kolleksiyalarga alohida fondlarni tashkil etish uchun yetarli bo’lmagan ayrim hujjatlar kiritiladi. Masalan, «Farg’onalik jangchilarning frontdan yozgan maktublari», «Inqilobiy varaqalar», «Ikkinchi jahon urushi qatnashchilarining hujjatlari» kabi arxiv kolleksiyalari bo’lishi mumkin.
Uchinchi bosqichda hujjatlar arxiv fondi miqyosida alohida yig’majildlarga bo’lingan holda turkumlanadi. Har bir yig’majild (yedinisa xraneniye, delo = saqlov birligi) bitta yoki ko’pini shakl va mazmun jihatidan o’zaro yaqin bo’lgan bir necha hujjatlardan iborat bo’ladi. Soddaroq qilib aytganda, yig’majild biron bir tashkilot yoki muassasaning bitta papkaga tikilgan hujjatlaridir.
Arxiv fondini tashkil etish ishi odatda idoraviy arxivdan boshlanadi. Bu yerda ish yuritish jarayonida hujjatlar alohida yig’majildlarga tiqiladi, keyinchalik ma’lum muddatdan so’ngdavlat arxiviga topshiriladi. Davlat arxivlarida odatda shaxsiy arxivlardan qabul qilingan hujjatlargina fondlar va yig’majildlarga bo’linadi.
Har bir yig’majild o’z tartib raqamiga ega bo’ladi.
Yig’majildlar eng avvalo strukturaviy va xronologik tamoyillar asosida tuziladi. Ayrim hollarda tarmoq, funksional, nominal, mavzuiy, jug’rofiy va boshqa tamoyillar ham qo’llanilishi mumkin (Mazkur tamoyillarning amalda qo’llanilishi 1-4-ilovalarda ko’rsatilgan).
Yig’majildlarning ma’lum guruhlari ro’yxatga birlashtiriladi. Masalan, Farg’ona viloyat Sovetining 1917-1920-yillarga taalluqli hujjatlar yig’majildlari 121-fondning 1-ro’yxatini, 1920-1925 yillarga mansub yig’majildlari fondning 2-ro’yxatini va h. tashkil etishi mumkin.
Shunday qilib, DAF hujjatlarini turkumlashtirish jarayonida har bir hujjatning qaysi arxivda saqlanishi aniqlanadi, hujjatlar o’z fondi, ro’yxati va yig’majildiga ega bo’ladi.
Ilovalar
1-ilova
Hujjatlarning strukturaviy-xronologik tamoyil asosida turkumlanishi:

1. 
   Devonxona – 1970 y, 1971 y, 1972 y va h.
   
2. 
   Umumiy bo’lim – 1970 y, 1971 y, 1973 y va h.
   
3. 
   Ishlab chiqarish bo’limi - 1970 y, 1971 y, 1973 y va h.
   
4. 
   Xodimlar bo’limi - 1970 y, 1971 y, 1973 y va h.
   

2-ilova
Hujjatlarning xronologik-strukturaviy tamoyil asosida turkumlanishi:

1. 
   1970 yil
   
   1. 
      Kotibiyat
      
   2. 
      Rejalashtirish bo’limi
      
   3. 
      Moliya bo’limi
      
   4. 
      Buxgalteriya
      
2. 
   1971 yil
   
   1. 
      Kotibiyat
      
   2. 
      Rejalashtirish bo’limi
      
   3. 
      Moliya bo’limi
      
   4. 
      Buxgalteriya
      

3-ilova
Hujjatlarning tarmoq-xronologik tamoyil asosida turkumlanishi:

1. 
   Dehqonchilik – 1970 y, 1971 y, 1972 y va h.
   
2. 
   Chorvachilik – 1970 y, 1971 y, 1972 y va h.
   
3. 
   Sanoat - 1970 y, 1971 y, 1973 y va h.
   
4. 
   Sog’liqni saqlash - 1970 y, 1971 y, 1973 y va h.
   

4-ilova
Hujjatlarni xronologik-nominal tamoyil asosida turkumlanishi:

1. 
   1970 yil
   
   1. 
      Farmonlar
      
   2. 
      Rejalar
      
   3. 
      Hisobotlar
      
   4. 
      Yozishmalar
      
   5. 
      Bayonnomalar
      

2. 
   1971 yil
   
   1. 
      Farmonlar
      
   2. 
      Rejalar
      
   3. 
      Hisobotlar
      
   4. 
      Yozishmalar
      
   5. 
      Bayonnomalar
      

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng xalqimizning haqiqiy tarixiga bo’lgan qiziqishi beqiyos darajada o’sdi, ma’naviy qadriyatlarni qayta tiklash hayotiy zaruratga aylandi. Bu esa xalq tarixiy xotirasining ajralmas qismi bo’lmish arxivlar faoliyatini tubdan yaxshilash vazifasini kun tartibiga qo’ymoqda.

Respublikamizda o’tgan davrlarda shakllangan va o’z samaradorligini amalda isbotlagan arxiv tizimi asosan saqlanib qoldi. Bu urushdan keyin shakllanib, asosan davlat arxivlari, idoraviy arxivlar va shaxsiy arxivlarni o’z ichiga olgan tizimdir. Mustaqillik yillarida faqatgina sobiq partiya (KPSS) arxivlari qayta tuzildi. Toshkentdagi sobiq O’zkompartiya Markaziy Komiteti arxivi va viloyatlar partiya komitetlari arxivlari negizida Prezident Devoni arxivi va uning viloyatlardagi bo’limlari tashkil etildi.
Mustaqillik yillarida respublika arxivlari faoliyatida chuqur sifat o’zgarishlari ro’y berdi. Eng avvalo 1999 15 aprelda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan “Arxivlar to’g’risida”gi Qonunni eslab o’tish joizdir. Bu qonun arxivlar faoliyatining huquqiy negizidir. Mazkur qonunda Dalvat arxiv fondi, hujjatlariga bo’lgan mulkdorlik, hujjatlarni saqlash tartibi, davlat arxivlarini moliyalash, arxivlarni yangi hujjatlar bilan to’ldirish, hujjatlardan foydalanish kabi masalalar o’z yechimini topgan. Qonunda O’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon arxiv tizimi o’z aksini topdi.
O’zbekistonning hozirgi zamon arxiv tizimi idoraviy arxivlar, davlat arxivlari va shaxsiy arxivlardan iborat. O’zbeiston Respublikasida davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar qoshida hujjatlarni vaqtincha saqlash, ulardan xizmat, ishlab chiqarish, ilmiy va boshqa maqsadlarda foydalanish maqsadida idoraviy arxivlar tashkil etilgan. Qonunda belgilanganidek, zarurat tug’ilganda idoraviy arxiv o’rniga birlashgan idoraviy yoki idoralararo arxivlar ham tuzilishi mumkin. Idoraviy arxivlarda hujjatlar vaqtincha saqlanadi. Belgilangan muddatdan so’ng idoraviy arxivlarning hujjatlari davlat arxiviga topshiriladi. Hujjatlarni idoraviy arxivlarda saqlash, ulardan foydalanish va o’z vaqtida davlat arxivlariga topshirish uchun mazkur idora yoki muassasa rahbarlari javobgardirlar. Idoraviy arxivlarning faoliyati, hujjatlarni idoraviy arxivlardan davlat arxivlariga o’tkazish tartibi “Arxivlar to’g’risida”gi Qonun va Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi tasdiqlagan nizomlar asosida amalga oshiriladi.
Idoraviy arxivlarda hujjatlar nizomlarda belgilangan muddat davomida saqlanadi. Bu muddatning qancha davom etishi u yoki bu muassasaning ish faoliyati xususiyatlari bilan bog’liqdir. Shahar, tuman va qishloqlar muassasalarning idoraviy arxivlarda hujjatlar 5 yil davomida saqlanadi. Viloyat muassasalari va tashkilotlari hujjatlari ularning arxivlarida 10 yil davomida saqlanishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi oliy davlat va hokimiyat boshqaruv organlarining hujjatlari idoraviy arxivlarda 15 yil davomida saqlanadi. Tashqi ishlar vazirligi hujjatlari 30 yil davomida, fuqarolik holatlarini qayd etish (ZAGS) hujjatlari esa 75 yil davomida idoraviy arxivlarda saqlanishi nazarda tutilgan. Mavjud nizomlarga binoan shaxsiy tarkibga doir hujjatlar idoraviy arxivlarda 40 yil davomida saqlanishi kerak.
Idoraviy arxivlar davlat arxivlarini yangi hujjatlar bilan to’ldirib boruvchi asosiy manbadir.


Davlat arxivlarO’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon davlat arxiv tizimi respublikaning siyosiy-ma’muriy tuzilishi negizida tashkil etilgan. Respublika davlat arxiv tizimiga quyidagi arxivlar kiradi:

1. 
   Qoraqalpog’iston Respublikasi markaziy davlat arxivi, viloyat davlat arxivlari va ularning filiallari, Toshkent shahar davlat arxivi;
   
2. 
   Respublika Markaziy davlat arxivlari
   

Hozirgi kunda Qoraqalpog’iston Respublikasi markaiy davlat arxivi, Andijon, Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Namangan, Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Toshkent, Farg’ona, Xorazm viloyatlari davlat arxivlari hamda Toshkent shahar davlat arxivi faoliyat ko’rsatmoqda. Joylarda ularning 55 filiali mavjud. Viloyat arxivlarida asosan Oktyabr to’ntarishidan keyingi davrda joylardagi siyosiy ahvol, mintaqalar hamda viloyatlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga oid hujjatlar saqlanmoqda. Masalan, Farg’ona viloyat davlat arxivi fondlari Farg’ona viloyati va Farg’ona shahri tarixini, qisman bir vaqtlar Farg’ona viloyat tarkibiga kirgan Andijon va Namangan viloyatlari tarixini ham aks ettiradi. Farg’ona viloyat ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetining fondi (121-f.) vodiyda Sho’rolar hokimiyatining o’rnatilishi, ocharqilik va ishsizlikka qarshi kurash, istiqlolchilik harakati, ayollarni ozodlikka chiqarish kabi masalalarni yoritadi. Arxiv fondlaridagi hujjatlari viloyatda sanoat korxonalarining bunyod etilishi, sug’orish shoxobchalari, jumladan, Katta Farg’ona kanalining qurilishi, maorif va madaniyatning rivojlanishi haqida batafsil ma’lumotlar beradi. Farg’ona viloyat davlat arxivida fotosuratlar fondi ham mavjud bo’lib, bu rasmlarda ishga tushirilgan korxonalar, sug’orish inshootlari, bunyod etilgan qasaba (posyolka) larning umumiy ko’rinishi aks ettirilgan. Deputatlar, faxriylar, ishlab chiqarish ilg’orlarining ham suratlari saqlanadi. Marg’ilon va Qo’qon shaharlarida Farg’ona viloyat davlat arxivining filiallari faoliyat ko’rsatmoqda.

Respublika markaziy davlat arxivlari tizimiga quyidagi arxivlar kiradi:

1. 
   O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arixivi (O’zR MDA);
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi;
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi.
   

Shuningdek respublika arxiv tizimida Prezident Devoni arxivi va uning viloyatlardagi filallari ham muhim o’rin tutadi.
Tarixiy hujjatlarni saqlashda O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi (O’zR MDA) yetakchi rolp o’ynaydi. Mazkur arxivda Turkiston va O’zbekiston tarixiga oid nodir hujjatlar jamlangan. Bu yerdagi hujjatlar asosan O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilishidan to hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Turkiston viloyat harbiy gubernatori va qo’shin qo’mondoni fondi (336-f.) va Viloyat markazi aholisini boshqaruvchisi fondida (450-f.) 1865-1868 yillarga mansub hujjatlar jamlangan bo’lib, ularda Turkiston viloyatining chegaralari, ma’muriy tuzilishi va aholisi xususida ma’lumotlar keltiriladi.
Turkiston general-gubernatori mahkamasi fondi (1-f.), Turkiston general-gubernatori xuzuridagi diplomatik amaldor fondi (2-f.), Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi fondida (3-f.), Rossiyaning G’arbiy Xitoy, Afg’oniston, Eron, Xiva va Buxoro bilan diplomatik aloqalariga doir materiallar to’plangan. Hujjatlar Turkiston o’lkasi va alohida mintaqalarning ma’muriy tuzilishi haqida, shaharlar boshqaruvi va shahar nizomining joriy etilishi to’g’risida, madrasa va masjidlarning miqdori va ahvoli haqida ma’lumot beradi.
Turkiston general-gubernatori mahakamasi fondida, Turkiston rayon muxofaza bo’limi fondida (461-f.), viloyatlar boshqaruvi, uyezd boshliqlari, sud orgnalari fondlarida O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik harakati o’z aksini topgan. 1885 yilda Farg’onada, 1910 yilda Buxoroda, 1916 yilda butun Turkiston o’lkasida ro’y bergan qo’zg’olon va g’alayonlar to’g’risida ma’lumotlar bor. Sanoatning rivojlanishi, temir yo’llarning qurilishi, qishloq xo’jaligining ahvoli haqidagi ma’lumotlar savdo-sanoat shirkatlari, dehqonchilik va davlat mulki boshqarmasi fondlarida uchraydi. Turkistonning madaniy hayoti, o’quv va madaniy-oqartuv muassasalari, ilmiy jamiyatlar fondlarida o’z aksini topgan.
Xiva xoni mahkamasi fondi (1874-1917 yy; 125-f) va Buxoro amiri Qushbegiisi fondida (XIX asrning oxiri-1920 y; 126-f) xonliklarning siyosiy-iqtisodiy ahvoli, milliy munosabatlar, O’rta Osiyo xalqlarining turmushi va madaniyati to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud.
Fevralp inqilobidan to Oktyabrg’ to’ntarishigacha bo’lgan davr Muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti hamda Ishchi soldat deputatlari O’lka Soveti fondlarida yoritiladi.
Turkiston ASSR MIK, XKS va xalq komissarliklari fondlarida o’lkada sovet hokimiyatining o’rnatilishi, istiqlolchilik harakati va fuqarolar urushi, milliy davlat chegaralanishi va O’zbekiston SSR ning tashkil topishi bilan bog’liq voqyealar o’z aksini topgan.
O’zR MDA da Buxoro va Xorazm xalq respublikalari markaziy va mahalliy muassasalarining hujjatlari (1920-1924 yy) saqlanmoqda. Ular bu respublikalardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy qurilish xususida ma’lumotlar beradi.
Arxivda O’zbekiston SSR sovetlari syezdlari hujjatlari, O’zSSR MIK va XKS hujjatlari, boshqa sovet idora va muassasalarining hujjatlari ham saqlanmoqda. Bu hujjatlar va undan keyingi davrga mansub hujjatli materiallar O’zbekistonning butun sovet davridagi hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beradi.
O’zR MDAda shaxsiy fondlar ham keng o’rin olgan. Bu yerda P. A. Kobozev, D. I. Manjara, H. M. Abdullayev, J. I. Abdullaxonov, A. V. Almatinskaya, L. A. Abdullayev va boshqa qator partiya va davlat arboblari, fan va madaniyat arboblarining shaxsiy fondlari mavjud.
Markaziy Davlat Arxivida talay arxiv kolleksiyalari ham mavjud bo’lib, ular orasida XIII-XVI asrlarga mansub vaqf hujjatlari kolleksiyasi diqqatga sazovordir.
Respublika ahamiyatiga molik arxivlardan yana biri – bu O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi bo’lib, u 1962 yilda tashkil etilgan. Arxivda ilmiy-tadqiqot, loyihalashtirish, kostruktorlik muassasalarining hujjatlari saqlanmoqda. Arxiv fondlarida O’zbekistonda turli davrlarda bunyod etilgan sanoat korxonalari, sug’orish inshootlari, ma’muriy va grajdan binolarining loyihalari mavjud. Kostruktorlik hujjatlari esa turli davrlarda yaratilgan paxta terish, to’qimachilik mashinalari va uskunalari loyihalari va boshqa grafik materiallardan iboratdir. Mazkur arxivda tibbiyot ilmiy-tekshirish institutlarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari ham saqlanmoqda.
O’zbekiston Respublikasi kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi 1943 yilda tashkil etilgan. 1959 yilda u O’zbekiston Markaziy Tarix arxivining bir bo’limiga aylantirildi. 1974 yildan e’tiboran yana mustaqil arxiv sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Arxivda saqlanayotgan 1917 yildan oldingi davrga taalluqli fotosuratlarda Turkiston o’lkasidagi milliy-ozodlik va inqilobiy harakatlardan lavhalar (1898, 1905. 1907 yy), chor Rossiyasi vakillari tomonidan o’lkaning boshqarilishi, ularning mahalliy aholiga bo’lgan munosabati, sud organlarining faoliyati, Xiva xonligi va Buxoro amirligining xalqaro aloqalari, musulmonlarning turmushi va diniy marosimlar o’z aksini topgan.
Sovet davri foto- va kinohujjatlarida O’zbekistonning 74 yil davomida bosib o’tgan yo’li aks ettirilgan. Fonohujjatlar esa davlat va jamoat arboblari, fan, adabiyot va san’at namoyandalari, ishlab chiqarish ilg’orlarining yozib olingan nutq va intervpyularidan, eski bolpsheviklar, fuqarolar urushi va ikkinchi jahon urushi qatnashchilarining esdaliklaridan iboratdir.
Xulosa
Har bir shaxsning hayoti va faoliyati davomida uning ixtiyorida ma’lum hujjatlar to’planadi. Bu hujjat va materiallar o’sha fuqaroning shaxsiy arxivini tashkil etadi. Unday arxivlar garchi fuqarolarning shaxsiy mulki bo’lsa-da, ularda davlat ahamiyatiga molik hujjatlar ham saqlanishi ehtimoldan holi emas. Shuning uchun ham bunday hujjatlar ekspertiza qilingandan so’ng O’zbekiston Milliy arxivi fondiga kiritiladi va bu hujjatlarning egalarining saqlanishini ta’minlashlari zarur. Shaxsiy arxivlardagi bunday hujjatlarni egasining roziligi bilan mulk huquqi saqlangan xolda davlat arxivlari, muzey va kutubxonalarda shartnoma asosida doimiy yoki depozitar (vaqtincha) asrovga olinishi mumkin.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hozirgi kunda O’zbekistonda davlat, idoraviy va shaxsiy arxivla mavjud bo’lib, bu arxivlarda respublikamizning o’tmishi va hozirgi kunini o’zida aks ettirgan bebaho hujjatli manbalar saqlanmoqda. Ularni nes-nobud qilmasdan kelajak avlodlarga yetkazish arxiv xodimlari va barcha fuqarolarning muqaddas burchidir.