ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI 20.10.2023
fanlardan nimani o‘zlashtirganini, kaysi mezonlar asil o‘ziniki ekanligini ko‘rib
chiqamiz. Sung u boshqa fanlardan nimani o‘zlashtirganini va k.aysi tushunchalar
o‘ziniqiligini bilish uchun pedagogika mezonlarini ijtimoiy pedagogikaga
loyhalashtiramiz. Ma’lumki, pedagogika boshqa fanlar tushunchalarini o‘zlashtiradi va
ulardan keng foydalaniladi, masalan «shaxs», «rivojlanish», «faoliyat», «sotsializatsiya»
(ijtimoiylashuv), «jamiyat». Uning asil mezonlari «ta’lim», «tarbiya» va «o‘qitish»
hisoblanadi. Hozirgi kunda shuningdek umum qabul qilingan «pedagogik faoliyat»
mezoni ham kiradi. Ijtimoiy pedagogika asl mezonlariga «ijtimoiy pedagogik faoliyat»,
«ijtimoiy ta’lim» va «ijtimoiy tarbiya» kiradi. Muhokama:
Pedagogikadagi prinsiplar shaxs ta’lim tarbiyasining umumiy yo‘nalishini beradi va
aniq pedagogik vazifalar hal etish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Tarbiya’ning
tabiatga uyg‘un bo‘lishi - ijtimoiy pedagogika prinsipi, shunga ko‘ra ijtimoiy pedagog
o‘z amaliy faoliyatida bolaning tabbiy holda rivojtanish omillariga tayanadi.
Tarbiya’ning tarbiyaga uyg‘un bo‘lish prinsipi ilk bor chex pedagogi Yan Amos
Komenskiy (1592-1670) bilan uning «Buyuk didaktika» (1632) degan eng asosiy
ishida ta’riflangan. Komenskiy, inson tabiatining bir qismi va u tabiatning bir qismi
sifatida uning eng asosiy, umumiy krnunlariga buysunadi, deb hisoblanadi.
Komenskiyning fikricha, tabiatning bu qonunlari o‘simliklar va hayvonlar olamida ham
shuningdek, insonga nnsbatan ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Komenskiy nafaqat
tabiatning uslubiy qonunlariga. Bola shaxsi psixologiyasiga ham tayanadi. U bolalar,
o‘spirinlar va yosh yigitlarning yoshiga oid tavsifiga tayangan xolda o‘z bolalar ta’lim-
tarbiyasi tizimini ilgari suradi, asoslayli va ko‘radi. Komenskiydan ancha ilgari Shark;
uygonish davri buyuk olimi ensiklopediyachisi va mutafakkiri Abu Ali Ibin Sino (980-
1037) o‘z asarlarila tarbiya’ning tabiatta uytun bo‘lish haqida gapirgan edi. Masalan
«uy ro‘zg‘or tutish» haqidagi asarida Ibn Sino yozgan ediki, inson aqlli mavjudot
shuning uchun tabiatda alohida o‘rin tutadi va uning qonunlariga ko‘ra rivojlanadi.
«Yolg‘on hislatlarni qayta tarbiyalash» asarida esa Ibn Sino yozadiki, kimki axloqsiz
insonni tarbiyalomoqchi bo‘lsa, unda u uni har tamonlama o‘rganishi, insonning tabiati
qoidalarini bilishi kerak.
Inson bialogik mavjudot sifatida tug‘iladi, shaxs bo‘lib esa bir avloddan ikkinchi
avlodga shaxs tarbiyasi va rivojlanishi jarayonida o‘tadigan o‘zini tutish ijtimoiy
tajribani o‘zlashtirib yetishadi. Antik jamiyatdagi falsafachilar va pedagoglar shaxs
shakllanishi va madaniyati o‘rtasidagi chukur bog‘liqlikni tahlil qilganlar. Shu narsaga
Shark Uyg‘onish davri mutafakkirlari va ensiklopediyachilari bo‘lgan Forobiy, Beruniy,
Ibn Sino, Navoiy ham o‘z asarlarida ham tayanganlar. Bunda ikkita muhim tezis
belgilandi: shaxs madaniyati orqali shakllanadi, har qanday madaniyat asosan boyligi
esa insondir. O‘tmishi falsafachi va pedagoglarn hisoblardiki, madaniyat yuqori axloqiy
insonni shakllantirishning zaruriy va eng muhim omilidir. Madaniyat bilan uyg‘un
bo‘lish prinsipi pedagogikada A.Disterveg (X1X asr) bilan ilgari surilgan. U
hisoblardiki, tarbiya qilishda joy va vaqt, shart sharoitlarini, ya’ni inson tug‘ilgan vaqt:
va joyini bir so‘z bilan aytganda butun zamonaviy madaniyatni e’tiborga olishga zarur.