O‘zbekistonning eng yangi tarixi (Oliy o‘quv yurtlari nomutaxassis fakultet talabalari uchun) Darslik Toshkent 2021

4.
 
Qoraqalpog‘istonda ma’naviy va madaniy hayot. 
Milliy mustaqillikning e’lon qilinishi O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston 
xalqlarining milliy madaniyatini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. Shu bilan 
birga milliy madaniyatning rivojlanishi nafaqat bu sohaning haqiqiy holatiga, balki 
jamiyat va umuman davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishiga bog‘liq 
edi. O‘tish davrida O‘zbekiston ahvoliga, millatning ma’naviy va madaniy 
tiklanishiga bir necha bor e’tibor qaratdi, bu borada madaniy rivojlanishning asosiy 
yo‘nalishlari ishlab chiqildi. 
Qoraqalpog‘iston o‘ziga xos etno-folklor mintaqasi bo‘lib, u uchun ko‘p tilli 

---

169 
bo‘lish an’anasi hikoyachilikning o‘ziga xos o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Bu 
yerda hikoyachi tomoshabinlarga qarab, eposni ko‘pincha turli tillarda - o‘zbek, 
qoraqalpoq, turkman tillarida ijro etishi mumkin edi, bu shubhasiz, bu xalqlarning 
og‘zaki va she’riy madaniyatining boyishiga, epik asarlar mazmunining 
chuqurlashishi 
va 
hikoyachilarning 
ijodiy 
izlanishlarini 
kengaytirishdir. 
Qoraqalpoqlarning mashhur “Qirq-qiz” dostoni jahon miqyosidagi xazinadir. 
Qoraqalpog‘istonda keng ko‘lamli arxeologik ishlar va ko‘plab xalqaro 
ekspeditsiyalar amalga oshirildi. 
Tarix 
va 
madaniyat 
yodgorliklarini 
himoya 
qilish 
jamiyatining 
Qoraqalpog‘iston Respublika kengashi (1967-yilda tashkil etilgan) 124 ta arxeologik 
yodgorlik, 75 ta tarixiy va inqilobiy yodgorlik va 3 ta san’at yodgorligini o‘z 
nazoratiga oldi. 
Qadimgi sivilizatsiya qatlamlarini o‘rganishda arxeologlarning yutuqlari 
ahamiyatlidir. Qoraqalpog‘iston hududi xorijlik hamkasblarini qiziqtirdi. Avstraliya, 
Fransiya, Buyuk Britaniya, AQSh, ular bilan birga olimlar Ustyurt va respublikaning 
janubiy vohalarida arxeologik ekspeditsiyalarni uyushtirdilar. 
Qoraqalpog‘iston o‘zining qadimiy qal’alari bilan mashhur, hozirda ularning 
soni yigirmaga yaqin. Arxeologlar va sayyohlar orasida eng mashhuri: Qizil qal’a, 
Ayoz Qal’a - shimoldagi qal’a, Tupraqqal’a. 
Masalan, antik davr yodgorliklari orasida Tuproq qal’a faxriy joy sanaladi. Bu 
ob’yekt, Qo‘yqirlangan qal’a kabi YuNESKO ro‘yxatiga kiritilgan. Miloddan avvalgi 
II asrda Tuproqqal’a Xorazm hukmdorlarining qarorgohi bo‘lgan. Qazishmalar 
natijasida topilgani tufayli xalqaro e’tirofga sazovor ajoyib saroy binolari: 
qirollarning “zallari”, “qora tanli jangchilar”, “raqs maskalari”, “g‘alabalar”. 
Freskalar, loydan yasalgan haykallar, oltin taqinchoqlar, jun va ipak matolar 
qoldiqlari, amaliy san’at buyumlari - tadqiqotchilar tufayli bu belgilar o‘tmishni 
hamma ko‘rishi mumkin edi. Tuproqqal’a qadimgi Xorazmning poytaxti bo‘lgan deb 
qayd etiladi. 
Respublikaning noyob arxeologik me’moriy obidasi joylashgan qadimgi o‘rta 
asr Mizdahkan majmuasidir. Mizdahkan - kattaligi bo‘yicha uchinchi o‘rta asr 
Xorazm shahri 12000 feodal qal’asining markazi bo‘lgan. Turli yoshdagi nekropollar 
orasida sharq me’morchiligining durdona asarlari - Nazlimxon- suluning yarim yer 
osti maqbarasi, xalifa Erejen madrasasi, Shamun Nabi maqbarasi, Jumart Kassab 
tepaligi alohida ajralib turadi. 
Moddiy madaniyatning boy qoldiqlari - qushlar tasvirlangan oltin ipli matolar, 
Hind okeanidagi kaura chig‘anoqlari, xitoy selodon idishlarining bo‘laklari, tangalar 
va boshqa narsalar Buyuk Ipak yo‘lidagi Mizdahkonning savdo aloqalari haqida 
so‘zlaydi. 
Bugungi kunda o‘ziga xos sensatsiya, arxeologiya hodisalariga aylandi. 
Ustyurt platosida topilgan yaxshi tashkil etilgan xizmat ko‘rsatish tarmoqlari Buyuk 
Ipak yo‘lidagi karvonlar, karvonsaroylar, quduqlar va boshqalar qum va gipsning 
cheksiz kengliklarida saqlanib qolgan tuzilmalar, cho‘llar. Ajoyib tarixiy yodgorliklar 
g‘urur va hayratga sabab bo‘ladi - Daukesken maqbarasi, Beleuli karvonsaroyi, 

---

170 
Qo‘rg‘onsha qadimiy qarorgohi. Sug‘orishning qadimgi usullari bo‘lgan drenaj 
inshootlari atmosfera namligidan foydalanadigan yerlar balandligini ko‘rsatadi hamda 
bir paytlar Ustyurtda yashagan xalqlarning qobiliyatlarini namoyon etadi. 
Qoraqalpog‘istonning noyob tarixiy va arxeologik hududini asrab-avaylash, 
tarixiy va madaniy merosni o‘rganish, shuningdek, ichki va tashqi turizmni 
rivojlantirish maqsadida Qoraqalpog‘iston hududida Milliy tarixiy va arxeologik 
bog‘ni yaratish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. 
Zamonaviy qoraqalpoq milliy san’atini rivojlantirishda Berdaq nomidagi 
Qoraqalpoq davlat musiqali teatri, nomidagi Yosh tomoshabinlar teatrining o‘rni 
katta. Xojaniyozov nomidagi, Davlat filarmoniyasi, Berdaq nomidagi, Qirqqiz 
qo‘shiq va raqs ansambli, “Aytsulash” estrada ansambli, “Amu To‘lqini” milliy 
ansambli, simfonik orkestri va boshqalar shular jumlasidandir. 
Mustaqillik davrida tasviriy san’at rivojlanishda davom etdi, bugungi kunda 
noyob haykaltaroshlik va tasviriy san’atlarni yaratgan iste’dodli mo‘yqalam 
ustalarining butun galaktikasi ma’lum. I.V.Savitsskiy, K-Saypov, K. Berdimuratov, 
A.Erimbetov, B.Kamenev, F.Madgazin va boshqalar milliy tasviriy san’atning ajoyib 
durdonalarini yaratdilar. 
Ekspertlar va jahon matbuoti ma’lumotlariga ko‘ra, to‘plam I.V.Savitsskiy 
nomidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat muzeyi, Osiyo mintaqasidagi eng 
yirik va muhtasham muzeylardan biri sanaladi. Britaniyaning “Guardian” gazetasi 
muzeyni “dunyodagi eng yaxshi muzeylardan biri” deb, uni “Sahrodagi Luvr” deb 
nomlagan edi. 
Muzeyning arxeologik eksponatlari qadimgi Xorazm davlatining intellektual 
boyligi va madaniyatini - zardushtiylik ta’limoti qal’asini, xorazmiylar bilan savdo 
aloqalarini namoyish etadi. Muzeyda noyob to‘plamning katta to‘plami mavjud o‘rta 
asr kulolchiligi, milliy qoraqalpoq kumush vakarneli zargarlik buyumlari, an’anaviy 
gilamlar shular jumlasidandir. Shuningdek, muzey Rossiya avangard san’ati to‘plami 
bilan dunyoga mashhur. 1992-yil 7-8-sentabr kunlari Amudaryo viloyati Nazarxon 
qishlog‘ida J.Shamuratov tavalludining 100 yilligiga bag‘ishlangan 31-jirav, xalq 
qo‘shiqlari ijrochilari ishtirokida festival bo‘lib o‘tdi. 
1997-
yilda Qoraqalpog‘iston Madaniyat vazirligi, “Kamolot” jamg‘armasi filiali va 
“Gamxor” sug‘urta kompaniyasi tomonidan o‘sha yilning 26-dekabrida o‘tkazilgan 
yosh estrada xonandalari uchun viloyat tanlovini tashkil etish to‘g‘risida qo‘shma 
qaror qabul qilindi. 
1997-
yil 18-20-oktabr kunlari Xiva shahrining 2500 yilligiga bag‘ishlangan 
Xalqaro simpozium bo‘lib o‘tdi. Simpoziumda ko‘plab xorijiy davlatlar vakillari 
bilan bir qatorda Qoraqalpog‘iston va Xorazm olimlari ham ishtirok etishdi. Shu bilan 
birga Xiva shahrining asos solingan sanasini belgilashda arxeolog olimlardan 
V.N.Yagodin, M.Mambetullayev, G.Xojaniyozov, Sh.Matrasulov, R.Abdirimov va 
boshqalarning alohida xizmatlarini qayd etish lozim. 
1998-
yilda Xorazm vohasi xalqlari qoraqalpoq adabiyoti klassikasi 
Berdaqning 170 yilligini tantanali nishonladilar. Keyingi yili Ajiniyozning 175 yilligi 
nishonlandi. Xuddi shu yili O‘zbekiston Qahramonlari I.Yusupov va 

---

171 
T.Qaipbergenovning 70 yillik yubileylari o‘tkazildi. 
1999-
yilda O‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston va Tatariston xalq artisti 
O.Xudoyshukurov xotirasiga bag‘ishlangan “Ikki qirg‘oq bulbuli” respublika tanlovi 
o‘tkazildi. U nafaqat o‘zbek qo‘shiqlarini, balki mintaqaning boshqa xalqlari - 
qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlarning qo‘shiqlarini ham kuylagan. U hamma 
uchun umumiy do‘st, qadimiy madaniyatning yorqin vakili va millatlararo totuvlik va 
birlik ramzi edi. 
2001-yil 14-15-iyul kunlari Xorazm viloyatida Qoraqalpog‘iston madaniyat 
arboblari bilan do‘stona uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. Gurlan tumanidagi 20 gektar 
maydonda Xalqlar do‘stligi bog‘i tashkil etildi. Baxshi va jiravlarning chiqishlari 
bilan bir qatorda “Muxalles” folklor ansambli, “Oykulash” va “Amu To‘lqini” raqs 
ansambllari, K.Serjanov, T.Xo‘janazarov, R.Kutekeyevaning musiqiy asarlari ijro 
etildi. 
2001-yilda Qoraqalpog‘iston olimlari - J.Bazarboyev, V.N.Yagodin, 
M.Mambetullayev, 
G‘.Xojaniyozov 
“Avesto” 
kitobining 
2700 
yilligiga 
bag‘ishlangan yubiley tadbirlarida faol qatnashdilar. Xorazm viloyati madaniyat va 
san’at namoyandalari 2003-yili Nukus shahrining 70 yilligini nishonlashda faol 
qatnashdilar. O‘zbekiston xalq artisti G.Matyakubova boshchiligidagi “Xorazmraqs” 
birlashmasining raqs guruhi “Dutor lazgisi” nomerini namoyish etdi. Adabiyot, fan va 
madaniyat namoyandalari O.Matchon, A.Sa’dullayev, M.Kushchanov, S.Iskandarov, 
D.Bobojonova, R.Qurbonov, B.Karimov, E.Madraximov, M.Abdulxakimov, 
K.Iskandarov, G.Matyakubova , K.Ismoilova, T.Kurezov o‘zbek va qoraqalpoq 
xalqlarining hurmatiga sazovor bo‘lgan. 
Qoraqalpog‘istondagi qozoqlar, koreyslar, turkmanlar va ruslarning milliy- 
madaniy markazlari turli millat va elatlarning o‘ziga xosligini saqlab qolish, ma’naviy 
hayot markazlari bo‘lish va ijtimoiy-siyosiy hayot va madaniy qurilishga amaliy hissa 
qo‘shish bo‘yicha muhim ishlarni amalga oshiradilar. 
Qoraqalpog‘iston muzeylari va ko‘rgazma pavilonlari faoliyatida, asosiysi, 
insonning ma’naviy hayotining mafkuraviy va fuqarolik tamoyillarini shakllantirish 
ishiga katta hissa qo‘shmoqda. 
Millatlararo munosabatlarning yangi mafkurasi millatlararo muhitni 
o‘zgartirish jarayonlariga javob beradigan eng universal, harakatchan va 
moslashuvchan, mafkuraviy, axloqiy va axloqiy ta’limotga aylanmoqda. Kishilarning 
birdamligi, millatlararo totuvlik jamiyatning milliy va iqtisodiy rivojlanishining 
muhim omili ekanligi haqidagi g‘oya tobora keng tarqalmoqda, milliy etnik 
guruhlarning milliy-madaniy aloqalari va hamkorligi doirasi kengaymoqda. 
O‘tgan yillarda 99 ta kasb-hunar kollejlari va 9 ta akademik litsey. 2015- yilda 
9,7 ming o‘quvchi uchun 22 ta zamonaviy maktab qurildi. 370 respublikaning 
umumiy ta’lim va ixtisoslashtirilgan maktablari 170 mingdan ortiq o‘g‘il-qiz 
zamonaviy bilimlarga ega. Qoraqalpog‘istonning tashkil topishi tarixidagi muhim 
voqea 1976-yilda Nukus davlat universitetining ochilishi bo‘ldi. 
O‘zbekiston mustaqillik davrida olimlar o‘rta maxsus va oliy ta’limning 
shakllanishi hamda rivojlanish tarixiga, shu jumladan, Qoraqalpoq davlat 

---

172 
universitetining tashkil topishi, ochilishi, fan taraqqiyotida erishilgan yutuqlarga katta 
e’tibor qaratadilar. 
Qoraqalpog‘istonda mustaqillik yillarida quyidagilar ochildi: Toshkent 
axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, Olimpiya zahiralari kolleji, 
o‘nlab umumta’lim maktablari, litsey va kollejlar, sport maktablari, bolalar musiqa va 
san’at maktablari. 
Bugungi kunda Qoraqalpog‘istonda: 
•
Qoraqalpoq davlat universiteti 
•
Qoraqalpog‘iston tibbiyot instituti 
•
Nukus davlat pedagogika instituti 
•
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali 
•
Toshkent davlat agrar universiteti filiali 
•
Davlat san’at va madaniyat instituti filiali faoliyat ko‘rsatmoqda.