29
2.
Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. “Paxta
ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar.
Ma’muriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan sovet
davlati o‘z ichki siyosiy mavqeyini mustahkamlash maqsadida ma’lum davrlarda
zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va qatag‘onlar boshqa
xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga, loqaydlik kabi kayfiyatlarning
yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati tomonidan boshlangan qatag‘onlarning
oxirgi davri O‘zbekistonda XX asrning 80-yillarida “paxta ishi”, keyinroq “o‘zbeklar
ishi” degan mash’um nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini qamrab ola boshlagan
inqiroziy holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki “yuzaga kelgan salbiy
illatlarda” deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov maydoni sifatida tanlab
oldi.
Mustabid tuzumning mash’um “Paxta ishi” va “O‘zbek ishi” deb nomlangan
qatag‘onlik siyosati 1982-yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi L.I.Brejnev vafotidan
so‘ng mazkur lavozimni egallagan Yu.V. Andropov mamlakatda kadrlarni tanlash va
joy-joyiga qo‘yish siyosatida ta’qib va tazyiqqa asoslangan qattiqqo‘llik yo‘lining
tarafdori sifatida maydonga chiqdi. Yu.V.Andropov o‘zining Davlat xavfsizlik
qo‘mitasidagi uzoq yillik tajribasidan kelib chiqqan holda mamlakatning tobora
og‘irlashayotgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga doir bo‘lgan barcha
ma’lumotlardan, jumladan, rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson va kamchiliklardan
xabardor edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda yuzaga kelgan chuqur
inqiroziy holatlarning sabablari hamda yechimini kadrlar siyosatida yo‘l qo‘yilgan
kamchiliklar, tartib-intizomning bo‘shashgani, mafkuraviy hushyorlikni yo‘qotish
bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983-yil iyun plenumida ham aynan partiya
ideologik, ommaviy-siyosiy ishining muhim masalalari ko‘rib chiqildi va jamiyatdagi
poraxo‘rlik illatlarining asosiy sabablarini biron-bir xodimning xatolaridan,
rivojlanishning aniq muammolaridan va qiyinchiliklaridan qidirish lozimligi
ta’kidlandi.
Respublika ijtimoiy hayotida katta “burilish” yasagan O‘zbekiston KP MQ
1984-yil XVI plenumi ham markazning respublikadagi “sog‘lomlashtirish” borasida
ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini qo‘llab-quvvatladi. Bunday tartib
respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotiga salbiy ta’sir etayotgan
bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni partiyaning asosiy “vazifalaridan” biriga aylantirib
olganlarga nisbatan hech qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum markazning
“O‘zbekistonda turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash”ini qo‘llab- quvvatlagan
holda mahalliy rahbar kadrlarga turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va jazolash
jarayonlarini boshlab yubordi.
Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar, qo‘shib
yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha paydo
bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI s’yezdi qarori bilan
O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki, O‘zbekiston Kompartiyasi
MQ, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti, O‘zbekiston
SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston SSR Ichki Ishlar Ministrligi kabi muhim boshqaruv
30
bo‘g‘inlari shunday kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular respublikadagi
ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada keskinlashishining asosiy sababchilariga aylana
bordilar. Qisqa muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining eng yuqori, eng muhim
lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha markazdan doimiy ishlashga
yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984-yilda O‘zbekiston SSR Prokurori,
uning muovinlaridan uchtasi, eng katta boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga
markazdan yuborilgan xodimlar qo‘yildi. Natijada Buxoro viloyatiga
G.N.Matyushov,
Samarqand
viloyatiga
V.I.Eremenko,
Xorazm
viloyatiga
А.D.Titorenko, Navoiy viloyatiga А.P.Suxarev, Surxondaryo viloyatiga V.M.Jeltkov,
Qoraqalpog‘iston АSSRga V.V.Dontsov, Toshkent shahariga G.P.Filippenkovlar
prokuror etib tayinlandilar.
Bu hol aslida respublikadagi asosiy mas’uliyatli lavozimlarga markazdan
yuborilgan “desantchilarni” joylashtirish siyosati boshlanganidan darak berar edi.
Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va respublikada sovetcha
usuldagi “tartib-intizom”ni yanada mustahkamlashlari lozim edi. Shubhasiz, mahalliy
rahbariyat “iltimosiga binoan” yuborilgan kadrlar noqonuniy tarzda hibsga
olinganlarning manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Aksincha, “desantchilar”
qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaqlik va qonunbuzarlik,
mansabni suiste’mol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va tazyiqning kuchayishida
“faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida, ular markazning respublikadagi tayanchi bo‘lib
qoldi va respublika huquq-targ‘ibot organlariga ehtiyojni “desantchilar” orqali
to‘ldirib borishdi.
Ayni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb “hisoblangan”
kadrlarga nisbatan ta’qib boshlanib, yetilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz
“gunohkorlar”ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki, muammolarning
oldini olish boshlandi. 1983-yilda SSSR Bosh Prokurori A.M.Rekunkov topshirig‘iga
ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar bo‘yicha tergovchisi T.Gdlyan
boshchiligida mamlakatning turli mintaqalaridan to‘plangan 200 kishidan iborat
tergov guruhi tuzilib, O‘zbekistonga yuborilgan. Bu “paxta ishi”ning amaldagi
boshlanishi edi.
“Paxta ishi” uydirmalari boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida “jinoiy ishlarga
qo‘l urgan” xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida “qo‘shib
yozishlarga” yo‘l qo‘yganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni tekshirishdan
boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan rahbarlik lavozimida
ishlayotgan kishilami ham torta boshladi. “Paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” nomini olib
kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib, to‘liq “o‘zbeklar ishi”ga aylantirildi.
Natijada mahalliy rahbar xodimlar, ziyolilar ham ta’qib ostiga olina boshladi.
O‘zbekistondagi bu holatlar haqida markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p
maqolalar chop etildiki, ulardan “xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va
paxtakorning mashaqqatli mehnatlaridan bexabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli
nopok yo‘llar bilan daromad orttirib, yengil-yelpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri
tasavvur tug‘ilishiga sabab bo‘ldi.
Tergov guruhiga kirgan tergovchilarning asosiy qismi katta bilim va tajribaga
31
ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan, topshiriqlarni ko‘r-ko‘rona
tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov guruhiga katta vakolat va imtiyozlar
berilgan. Ular soxta ayblovlar bilan qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov jarayonlarida
tuhmat, ig‘volar uyushtirish, faktlarni soxtalashtirish, kishilarni soxta ma’lumot
berishga majbur etish, o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish vositasi sifatida
foydalanganlar. T.Gdlyan olib borayotgan jinoyat-tergov ishlarining barchasi
ochiqdan ochiq ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy va ma’naviy
azoblardan so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga olishga majbur
bo‘lganlar.
Gunohi hali isbotlanmagan kishilarni qamoqlarda ashaddiy jinoyatchilar bilan
birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz kaltaklab, ruhiy azob berib,
qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo‘ygan hujjatlarga imzo chekishga majbur
etdilar.
Mana shunday qabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik beruvchilardan
o‘zlariga kerakli ma’lumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa olingan kishilar orasida
ko‘p bolali onalar, homilador ayollar, yosh bolalar ham bo‘lgan. Bu ishlardan
ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni fosh etish emas, balki mamlakat
hayotidagi umumiy salbiy holatlarning aniq bir ko‘rinishi bo‘lgan qo‘shib yozishga
qarshi harakatlarni to‘xtatish, “temir intizom” bilan milliy kadrlarni jazolab, erkin
fikrlaydigan ziyolilarni jilovlash, respublikalarda yuzaga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy
kuchlarni bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning faolligini ham bir tizginda ushlab
turishdan iborat edi.
T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston SSR
prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar rahbar xodimi,
O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi, viloyatlardagi qo‘mitalarining
sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti raisi, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti
prezidiumi Raisi, O‘zbekiston Paxta tozalash sanoati vaziri va boshqa bir qancha
mas’ul xodimlar, umuman, 62 nafar mas’ul shaxs pora olishda ayblanib, jinoiy
javobgarlikka tortildilar. 1989-yilning may oyiga qadar javobgarlikka tortilgan 35
nafar ayblanuvchining ishi sudga oshirildi. 1984-1989- yillar davomida T.Gdlyan
guruhi tomonidan 800 dan ko‘proq “jinoiy” ish ko‘rilib, jinoiy javobgarlikka
tortilganlarning 600 nafari rahbar xodimlar, 10 nafari Sotsialistik Mehnat
Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash sanoati vaziri V.Usmonovga
esa 1986-yilda o‘lim jazosi belgilangan, hukm 1987-yilda amalga oshirilgan.
XX asr 80-yillariga kelib qo‘shib yozishlar, poraxo‘rlik, mansabni suiite’mol
qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan edi. Shuningdek, bu
illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato, kamchiliklarnigina emas,
balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan ma’muriy-buyruqbozlik tizimining
natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari bo‘lsa, o‘zbek xalqini kuchayib kelayotgan
iqisodiy inqirozlardan chalg‘itish, bunda biror bir xalqni “aybdor” qilib ko‘rsatish
orqali xalq e’tiborini boshqa tomonlarga burib yuborishdan iborat edi. Aslida shunday
ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab O‘zbekistondagi “ulkan o‘g’riliklar”,
“poraxo’rliklar” muhokama etildi. Natijada “turli millat xalqlarining buzilmas ittifoqi
32
tashkil topgan” bu ulkan davlatda “do‘stlik va qardoshlarcha hamkorlik” bir chetda
qolib, butun mamlakatga o‘zbek xalqiga nisbatan “boqimanda” degan yorliq
yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash yo‘liga o‘tib olgan siyosiy rahbariyat “paxta
ishi”ni “o‘zbeklar ishi”ga aylantirib yubordi. O‘zbekiston mustaqil ravishda “paxta
ishi”ni tekshirishni boshlaganda ishni mahalliy rahbarlarga berishni istamay,
tekshiruv ishlariga to‘sqinlik qilishga, haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha
ayblovlarni yana o‘zbek xalqi yelkasida qoldirishga intildi.
Dostları ilə paylaş: |