O‘zbekistonning eng yangi tarixi (Oliy o‘quv yurtlari nomutaxassis fakultet talabalari uchun) Darslik Toshkent 2021

3.
 
Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. 
Qayd etish lozimki, sovet sanoatlashuvi yillari qoraqalpoqlar hayotiga salbiy 
ta’sir ko‘rsatdi. Davlatga katta ahamiyat kasb etuvchi strategik xomashyo bo‘lgan - 
paxta kerak edi. Hosildorlikni oshirish uchun esa O‘rta Osiyoda katta tanqislikka ega 
bo‘lgan suv kerak edi. Dalalarni sug‘orish uchun suv Amudaryodan faol tarzda 
olingan. 
Natijada daryo juda sayoz bo‘lib qoldi, Orol dengiziga suv oqimi kamaydi va u 
tez quriy boshladi. Uning akvatoriyasi raketa sinovlari uchun ishlatila boshlandi va 
Vozrojdenie orolida bakteriologik qurol yaratish uchun eksperimental hayvonlar bilan 
tajribalar o‘tkazildi. 
80-yillarda SSSRda O‘rta Osiyoni sug‘orish maqsadida Sibir daryolarini 
janubga burish loyihasi ishlab chiqilgan edi. Biroq uni amalga oshirishga jur’at eta 
olmadilar. Hukmronlik davri tugagach, kommunistlar yashashga yaroqsiz bo‘lib 
qolgan yerlardan qoraqalpoqlarni o‘z vatanidan ko‘chirmoqchi bo‘lishdi. Millatlararo 
nizolarning oldini olish uchun ular eng yaqin Qozog‘iston yoki Qirg‘izistonni emas, 
balki Tver viloyatini tanladilar. Ittifoqning qulashi bunga to‘sqinlik qildi. 
Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim 
hodisalarining birlashishi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib 
keldi. Mintaqaning iqtisodiy, ijtimoiy va sanoat rivojlanishida atrof-muhit omilining 
ta’siri ortib bormoqda. 
Markaziy Osiyo davlatlarining sa’y-harakatlari natijasida 1993-yil 4- yanvarda 
Toshkentda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tashkil etildi. Uning maqsadi - Orol 
dengizi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilash hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013-2017-yillarga 
mo‘ljallangan qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish 
bo‘yicha harakatlar dasturi tasdiqlandi. Dastur, asosan, Orol dengizi mintaqasini 
ekologik yaxshilash ishiga bag‘ishlangan. Xususan, cho‘llanishning oldini olish, Orol 
dengizining qurigan tubida o‘rmon meliorativ tadbirlarini o‘tkazish bo‘yicha keng 
ko‘lamli chora-tadbirlar ko‘rildi. Bu ishlarga dasturga muvofiq 89,39 milliard so‘m, 
1635,55 million AQSh dollari va 57,63 million yevro sarflandi. 
Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining Nukus filiali 2014-yil Mo‘ynoq 
tumanida 1500 gektarda saksovul o‘rmonlarini barpo etdi. “Uxantay” uchastkasi va 
“Oqqum” uchastkasining 34 gektari drenajlangan Orol dengizi tubini qamrab oldi. 
Hozirda xalqaro tashkilotlar bilan birgalikda 90 million dollarlik loyiha ish boshladi. 
Qolgan qismida cho‘llanishdan saqlaydigan o‘rmon plantatsiyalarini yaratish Orol 
dengizining qurigan tubi, aholi farovonligini ta’minlash yo‘lida olib borilgan 
ishlardan sanaladi. 
Oral dengizi - O‘rta Osiyo markazida, Qozog‘iston va O‘zbekiston chegarasida 

---

167 
joylashgan sobiq yopiq sho‘r ko‘l. 1960-yilgacha u dunyodagi eng katta to‘rtinchi ko‘l 
edi. Keyin uning darajasi tez pasaya boshladi, jumladan, Amudaryo va Sirdaryoning 
asosiy oziqlantiruvchi daryolaridan sug‘orish uchun suv tortib olinishi tufayli 40 yil 
davomida Orol dengizining maydoni deyarli ikki barobarga qisqardi, suv sathi 18 
metrga kamaydi, hajmi besh baravar kamaydi, sho‘rligi oshdi, baliqlar yo‘qoldi. 
1989-yilda u ikkita alohida suv omboriga bo‘lingan - O‘zbekiston hududidagi Katta 
(Janubiy) Orol va Qozog‘iston hududidagi Kichik (Shimoliy) suv omborlari. 
2014-yilning yozida Janubiy Orolning sharqiy qismi qurib qoldi. Buni NASA 
sun’iy yo‘ldosh tasvirlari ma’lumotlari ham tasdiqlaydi. Har yili shamollar qurigan 
dengiz tubidan 100 million tonnadan ortiq tuz, chang va qumni olib yuradi. Bu 
massaning barchasi 1000 kilometrgacha bo‘lgan masofaga tarqaladi. Orolni qutqarish 
xalqaro jamg‘armasi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining 1993-yil 4-yanvardagi 
qarori bilan Toshkent shahrida tashkil etilgan bo‘lib, uning vazifasi Orol dengizi 
havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilashdan iboratdir. 
Olimlarning fikricha, endi Orol dengizini avvalgi holiga keltirishning iloji 
yo‘q: buning uchun mintaqada mavjud bo‘lmagan ko‘p suv kerak bo‘ladi. Bu Orolni 
qutqarish xalqaro jamg‘armasi (IFAS)ning nuqtayi nazari. Boshqa tomondan, uning 
maqsadi jonsiz cho‘lning Orol dengizidan chiqib ketishining oldini olishdir. “Bunday 
sharoitda suvdan oqilona foydalanish, suvni tejash hayotimizda normaga aylanishi 
kerak”, - deyiladi jamg‘arma hujjatlarida. Melioratsiya tizimlarini rekonstruksiya 
qilish, sug‘orma dehqonchilikning zamonaviy texnologiyalari va usullarini joriy etish, 
bu suvdan tejamkor foydalanish va biotizimni qisman bo‘lsada tiklashni ta’minlashga 
alohida e’tibor qaratilmoqda. 
Ekologik ofatning og‘ir oqibatlarini boshidan kechirayotgan O‘zbekistonda 
2013-2017-yillarda uning oqibatlarini yumshatish bo‘yicha 500 dan ortiq loyiha 
amalga oshirildi. Jumladan, Orol dengizining qurigan tubiga qariyb 350 ming gektar 
maydonga saksovul va boshqa sho‘rga chidamli o‘simliklar ekildi. 2015- yilda 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan dasturda 
ana shunday loyihalarga 3,9 milliard AQSh dollari miqdorida mablag‘ ajratish ko‘zda 
tutilgan edi. Bundan tashqari Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017- 2021-yillarda 
Orolbo‘yida sharoit va aholi turmush sifatini yaxshilash bo‘yicha Davlat dasturi 
tasdiqlandi, dastur byudjeti 8,422 trillion so‘m (1,08 milliard dollar) miqdorida bo‘ldi. 
O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2018-yilda Turkmanistonda bo‘lib 
o‘tgan Kengash yig‘ilishida so‘zlagan nutqida: “Mintaqamizdagi noqulay ekologik 
vaziyatni keskin yaxshilash uchun qat’iy va nostandart choralar ko‘rish zarur”, deya 
haqli e’tirofni ta’kidlagan edi. Ular quyidagilar: 
- Orolbo‘yi hududini ekologik innovatsiyalar zonasi deb e’lon qilish. 
Mirziyoyevning so‘zlariga ko‘ra, cho‘llanish, migratsiyaning yanada oldini olish, 
suvni tejash va ekoturizmni rivojlantirishga ko‘maklashuvchi texnologiyalami ishlab 
chiqish va joriy etishga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish uchun shart- sharoitlar yaratish 
zarur; 
-
qumlarni mustahkamlash va Orol dengizining qurigan tubidan zaharli 
aerozobami olib tashlashni kamaytirish masalalariga e’tibor qaratish. Buning uchun 

---

168 
cho‘l ko‘chatlarini yetishtirish bo‘yicha hududiy markaz tashkil etish va butun 
qurigan ko‘l tubini o‘rmon plantatsiyalari bilan qoplash zarur. Bu o‘simliklar orasida 
yem-xashak bo‘lishi kerak: yangi yuqori mahsuldor yaylovlarning paydo bo‘lishi 
chorvachilikni intensiv rivojlantirishga turtki beradi va o‘n minglab odamlarni ish 
bilan ta’minlaydi; 
-
mintaqaning noyob faunasini (gepard, qulan, sayg‘oq kabi yo‘qolib ketish 
xavfi ostida turgan hayvonlar turlarini) saqlab qolish uchun mintaqaviy yondashuvni 
topish: Orolbo‘yi hududidagi transchegaraviy qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarning - 
suvni tejash masalalari bo‘yicha mintaqaviy hamkorlik darajasini keskin oshirish. 
Prezident Sh.M.Mirziyoyev Orol dengizi havzasi suv resurslaridan 
foydalanishning o‘zaro maqbul mexanizmlarini ishlab chiqish uchun barcha shart- 
sharoitlarni yaratishga tayyor ekanini ma’lum qildi va shu mavzuda O‘zbekistonda 
mintaqaviy konferensiya o‘tkazishni taklif qildi. Bu usul uchun esa Markaziy Osiyo 
olimlarining sa’y-harakatlarini birlashtirish, ilmiy ishlanmalarni tashkil etish zarur 
bo‘ladi. 
O‘zbekiston Prezidenti qo‘shma fanlararo tadqiqotlarni, jumladan, 
Davlatlararo suvni muvofiqlashtirish komissiyasi va Barqaror suv ta’minoti bo‘yicha 
Davlatlararo komissiyaning ilmiy axborot markazlari joylashgan maydonda olib 
borilishini talab qiladi. 
Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim 
hodisalarining uyg‘unligi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib 
keldi. Atrof-muhit omilining kuchayib borayotgan ta’siri orqaga chekinmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan 
O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha harakatlar 
dasturi 2013-2017-yillar - takomillashtirish bo‘yicha mazkur harakatning 
samaradorligini oshirishda muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Dastur asosiy 
e’tiborni Orol dengizi mintaqasining ekologik holatini yaxshilashga qaratadi. 
Xususan, qabul qilingan cho‘llanishning oldini olish bo‘yicha keng ko‘lamli chora- 
tadbirlar shular jumlasidandir. Orol dengizining qurigan tubida o‘rmon melioratsiyasi 
tadbirlari. Dasturga muvofiq ushbu ishlarga 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million 
AQSh dollari va 57,63 million yevro mablag‘ sarflandi. 
Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining Nukus filiali 2014-yil Mo‘ynoq 
tumanida yiliga 1500 gektar maydonda saksovul o‘rmonlari yaratildi “Uxantoy” yer 
uchastkasi va “Oqqum” yer uchastkasining 34 gektarida suv quyildi.