O‘zbekistonning eng yangi tarixi

3. "O‘zbekistonning eng yangi tarixi" kursining predmeti, maqsadi, 
vazifalari va nazariy-uslubiy asoslari 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi hozirgi bosqichda milliy ongni 
shakllantirishning ob'ektiv ahamiyati tufayli tobora ko‘proq e'tiborni jalb qilayotgan 
nisbatan yosh o‘quv kursi hisoblanadi. O‘zbekistonning zamonaviy tarixini 
o‘qitishning asosiy yo‘nalishi demokratik fuqarolik ta'limi tizimini mustahkamlash 
bo‘lib, natijada demokratik fuqarolik madaniyati vujudga keladi. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixini o‘qitish jarayonida yoshlarda ularning 
mafkuraviy qarashlarini, ongli fuqarolik hulq-atvorlarini rivojlantirish bo‘yicha 
amaliy ko‘nikmalarni tarbiyalash katta ahamiyatga ega. Zamonaviy dunyoning 
ma'naviy me'yorlari va umuminsoniy qadriyatlariga rioya qilish - erkin, adolatli, 
demokratik jamiyat fuqarosi bo‘lish, muloqot, tahliliy fikrlash, boshqalarga 
nisbatan bag‘rikenglik, o‘z-o‘zini anglash, mustaqil bo‘lishga erishish, 
tashabbuskorlik va uni qo‘llab-quvvatlash ko‘nikmalarini o‘zlashtirish orqali 
amalga oshirilishi o‘rganilishi kerak. 
Ma'lumki, tarix insoniyat jamiyatini rivojlantirish fani sifatida turli xil 
jamoalarni tashkil etuvchi, ma'lum munosabatlarda bo‘lgan shaxslar va guruhlarning 
xatti-harakatlarining umumiyligini o‘rganadi. Shuning uchun tarixning predmeti - 
bu shaxslarning xatti-harakatlari va jamiyatdagi munosabatlarning umumiyligidir. 
Tarixni bilish jarayoni uch tarkibiy qismdan iborat: tarixiy bilish ob'ekti, 
tadqiqot mavzusi va bilish usuli. 
Tarixshunoslik ko‘plab avlodlarning tajribalarini umumlashtirib, yangi tarixiy 
dalillar bilan boyitib, rivojlanishning bir necha bosqichlarini bosib o‘tdi. Bu faktlarni 
to‘plash, tizimlashtirish, baholashga asoslangan. Tarixiy bilish sohalari orasida 
fuqarolik tarixi, siyosiy tarix, davlat va huquq tarixi, davlat boshqaruvi tarixi, 
iqtisodiyot tarixi, harbiy tarix, din tarixi, ijtimoiy tarix, madaniyat tarixi, musiqa, til, 
adabiyot va boshqalar ajralib turadi. 
Boshqa har qanday fan singari, yaqin tarix ham ma'lum tarixiy voqealarni 
tushuntirish va o‘rganishga yordam beradigan boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqdir. 
Masalan, psixoanaliz usullaridan foydalanib, tarixchilar tarixiy shaxslarning xatti-

---

10 
harakatlarini sharhlashga muvaffaq bo‘lishdi. Geografiya va tarix o‘rtasidagi o‘zaro 
bog‘liqlik tufayli tadqiqotlarning kartografik usuli paydo bo‘ldi. Tilshunoslikka oid
yondoshuvlar sintezi asosida esa, uzoq va yaqin tarix haqida ko‘p narsalarni 
o‘rganish mumkin bo‘ldi.Tarix va falsafa, sosiologiya, matematika va boshqalar 
o‘rtasidagi aloqalar ham juda yaqin. Boshqa fanlar bilan bunday aloqalar tarixiy 
izlanishlarni osonlashtiradi, o‘rganilayotgan ob'ekt to‘g‘risida kengroq ma'lumot 
olishga imkon beradi. 
Yordamchi maxsus tarixiy fanlar ham mavjud. Yordamchi tarix fanlariga 
an'anaviy ravishda paleografiya, diplomatiya, genealogiya, geraldiya, sfragistika, 
epigrafiya, tarixiy metrologiya, numizmatika, xronologiya, tarixiy geografiya va 
boshqalar kiradi. Ular tarixshunoslikning ma'lum turlari, shakllari bilan 
shug‘ullanadigan maxsus, nisbatan mustaqil sohalardir.
Qo‘shimcha tarixiy fanlar nisbatan torroq masalalarni batafsil o‘rganib chiqish 
orqali tarixiy jarayonni chuqurroq tushunishga hissa qo‘shadi. Yordamchi tarix 
fanlariga tarixiy manbalarni o‘rganuvchi manbashunoslik, tarixshunoslik, tarixiy 
geografiya, tarixiy geneologiya va boshqalar kiradi.
Tarix psixologiya, falsafa, sosiologiya, siyosatshunoslik, yuridik fanlar, 
adabiyot va boshqalar kabi boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lish bilan birga, 
ulardan farqli ravishda tarix butun jamiyatning rivojlanish jarayonini o‘rganadi, 
ijtimoiy hayotning barcha hodisalarini, barcha jihatlarini o‘zaro bog‘liqlikda tahlil 
qiladi.
Ijtimoiy, iqtisodiy va texnik fanlarning har biri esa insoniyat jamiyatining 
rivojlanishi davomida o‘zga xos tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan.
Tarix, shuningdek, bir necha, jumladan ijtimoiy ahamiyatga molik kognitiv, 
intellektual va mafkuraviy funksiyalarga ham egadir. Kognitiv funksiya - bu 
mamlakatning tarixiy yo‘lini o‘rganish va ob'ektiv ravishda tarixchilik nuqtai 
nazaridan davlat tarixini tashkil etuvchi barcha hodisalar va jarayonlarni aks 
ettirishni o‘z ichiga oladi. 
Ikkinchi funksiya, deyarli siyosiy. Uning mohiyati shundan iboratki, tarix fan 
sifatida tarixiy faktlarni nazariy tushinish asosida jamiyat taraqqiyotining 

---

11 
naqshlarini ochib beradigan, ilmiy asoslangan siyosiy yo‘nalishni rivojlantirishga, 
xato va bir tomonlama qarorlardan qochishga yordam beradi. O‘tmish, hozirgi va 
kelajakning birligi odamlarning o‘z tarixiga bo‘lgan qiziqishining ildizidir. Kishilik 
jamiyati o‘z taraqqiyotida qaerga va qay tarzda borish kerakligini aniqlash uchun u 
qaerdan kelib chiqqanligi, qaysi millat va davlatga mansubligini hamda qanday 
tarixiy yo‘lni bosib o‘tganligini bilishi kerak. 
Uchinchi funksiya mafkuraviylik. Tarix o‘tmishdagi ko‘zga ko‘ringan 
voqealar, jamiyat rivoji uchun javobgar bo‘lgan mafkuralar haqidagi aniq hujjatli 
suratlarni o‘rganadi. Binobarin, dunyo, jamiyat, uning rivojlanish qonuniyatlari 
haqidagi nuqtai nazar ilmiy bo‘lishi mumkin qachonki, albatta, agar u ob'ektiv 
voqelikka, tarixiy dalillarga asoslangan bo‘lsa. Boshqacha qilib aytganda, tarix 
haqiqatni emas, balki zamon va makonda haqiqatan ham sodir bo‘lgan voqea-
hodislarni asoslash uchun ana shular negizida dalil qidiradi. Uning faktik tarmog‘i 
jamiyat ilm-faniga asoslanadi. Natijada ob'ektiv voqelikning to‘la tasavvur etish va 
ilmiy bilimlarning to‘liqligini ta'minlash mumkin bo‘ladi. 
Tarix juda katta tarbiyaviy ta'sirga ega. O‘z xalqining tarixi va dunyo tarixini 
bilish kishida vatanparvarlik va internasionalizm kabi fuqarolik fazilatlarni 
shakllantiradi, shaxsning jamiyat rivojidagi rolini ko‘rsatadi, jamiyat oldidagi 
mas'uliyati va fuqaroning huquq va burchlari kabi toifalarni o‘rganishga imkon 
beradi, jamiyat va odamlarning yomonliklarini, ularning inson taqdiriga ta'sirini 
o‘ylashga, jamiyatni rivojlanishda ko‘rishga, ijtimoiy hayot hodisalarini ularning 
o‘tmishiga nisbatan baholashga va keyingi voqealar yo‘nalishi bilan o‘zaro 
bog‘lashga o‘rgatadi.