O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

TUR MEZONLARI
Tur organik dunyoning nihoyatda murakkab va ko`p qirrali ko`rinishlaridanbiridir.Shunga ko`ra uni o`rganishda faqat ayrim belgi hossalarga asoslanmay balki unga kompleksyondashish talab etiladi.Shu nuqtaiy nazardan olganda tur mezonlari diqqatga sazovordir.Turnianiqlashda qo`llaniladigan quyidagi mezonlar mavjud.Morfologik mezon Djon Rey va Linney davridan boshlab qo`llanib kelinayotgan bolib, tekshirilayotgan tur uchun harakterli belgilarni aniqlash maqsadida uni morfologik-anotomiktomondan tahlil qilishni ko`zda tutadi.Masalan, O`zbekistonda tarqalgan g`o`zaning ikki turigamansub fo`rmalar bir qancha morfologik belgilari bilan bir biri bilan farq qiladi.XususanG.Xirzutum (Gos.hirsutum) turiga mansub fo`rmalar bargining rangi,shakli, ko`saklarning shaklivazni,chanoqlar soni,gultojibarglarning rangi,shakli,hajmi va boshqa bir qancha belgi hossalaribilan G.barbadenze (Gos.barbadense) turiga mansub fo`malardan farq qiladi.Huddi Shundayhodisani eski dunyo g`o`zalari G. arbareum va G.Herbatseum da ha ko`rish mumkin.Chittaklar avlodiga ham har bir tur o`zining harakterli belgilari bilan bir-birdan ajralibturadi.Masalan tojidor chittak (Porus cristatus)ning boshida toji bo`lib tepa qismi olachiporrangda.boshqa chittak turlari hususan katta chittak (P.Majod),qo`ng`ir boshli chittak.(P atricapillus) lar boshining tepa qismi qora rangda bo`lib toji bo`lmaydi.Keyingi ikki turga mansuborganizmlar kattaligi,qorin qismining rangi bilan ham bir-biridan yaqqol farq qiladi.
Katta chittakyirik qorin qismida sariq dog`i bor.Qo`ng`i boshli chittak esa kichikroq qorin qismida sariqranggi bo`lmaydi.Morfologik mezon tashqi tuzilishdan tashqari ichki organlarning anatomik va gistologikham o`rganishni taqazoetadi. Masalan yumoloq chuvalchanglar tipining tashqi belgilaiga ko`rabir-biriga yaqin turlari jinsiy sistemasining tuzilishi jihatdan o`zora farq qiladi. Morfologikmezonning tuzilishi jihatdan o`zora farq qiladi.morfologik mezon qancha oddiy va qulaybo`lmasin nisbiydir shuning uchun to`liq qiymatga ega emas.Uning cheklanganligi qiyofadoshturlarda ayniqsa ko`zga yaqqol tashlanadi.Qiyofadosh turlar deganda odatda morfologik jihatdanbir-biriga o`hshaydigan yoki mutloqa farq qilmaydigan,biroq o`ziga hususiyatga ega bo`lgan organik fo`rmalar yig`indisi tushiniladi.Qiyofadosh turlar Mayr ishlaroda atroflicha yoritibberilgan ular odatda bir joyda tarqalib morfologik jihatdan o`zaro o`hshasada bir-biri bilanchatishmaydi.Hamda har hir oziq bilan oziqlanadi.Shunga o`hshash hodisalar turlarni aniqlashdamorfologik mezon bilan cheklanmay fiziologik biohimiyaviy mezondan ham foydalanishlozimligini ko`rsatadi.