O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

3- Mavzu: Tabiat haqidagi ilk tasavvurlarning shakllanishi
Ma’ruza rejasi:
1. Darvinga qadar bo’lgan davrda tirik tabiat to’g’risidagi tasavvurlarning shakllanishi. Qadimiy sharq mamlakatlari – Misr, Hindiston, Xitoyda tabiat xadidagi ilk tasavvurlarning shaklllanishi.
2. Qadimgi Yunoniston va Rimda tabiat va uning o’zagarishi xadidagi fikrlar.
3. O’rta asrlarda markaziy Osiyoda tabiat va ekologiyaga doir tushunchalarning rivojlanishi (Ahmad ibn Nasr Jayxoniy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahiriddin Muhammad Bobur va b).
4. Sistematikaning rivojlanishi.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarda Evolyutsion g’oyalarning paydo bo’lish tarixi haqida tushuncha hosil qilish.
Pedagogik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faoliyatining natijalari: Evolyutsion g’oyalarning paydo bo’lish tarixi
haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asosiy ma’lumotlarni kospektlashtiradilar.
Ta’lim usullari: BBB, “Klaster”, ma’ruza
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli: Ommaviy
Ta’lim vositalari: Slaydlar, videoproyektor, marker, jadval


1. Tabiat to’g’risida qadimgi sharq mamlakatlaridagi tasavvurlar.
Organik dunyoning tarixiy rivojlanishi haqidagi ta’limot XIX asr o’rtalarida yaratilganbo’lsada, biroq evolyutsion ta’limotga doir ba’zi ma’lumotlar, goyalar juda qadimgi davrlarga borib takaladi. Organik dunyoning paydobo’lishi to’g’risidagi tasavvurlar ko’p jihatdan tirik tabiatni bilish darajasiga boglik. Inson tabiatni ijtimoiy mexnat faoliyatiningdastlabki kadamlaridanok urgana boshlagan. Uning bu sohadagi tajribalari, bilimlari foydalio’simliklarni topish va ekish, yovvoyi hayvonlarni ovlash va xonakilashtirish jarayonidatobora ortib borgan, takomillashgan. Keyinchalik bu bilimlar turli tarixiy davr va ijtimoiyformatsiyalarda amaliy biologiya, meditsina, kishlok xo’jalik sohasi buyicha to’planishi,falsafada materialistik va idealistik okimlarning o’zarokurashi tufayli sekinasta kengayaborgan.
Qadimgi sharq mamlakatlarida kuldorlik davrida diniy afsonalar hukmronlik qilgan bo’lsada, lekin bu vaqtda yozilgan ba’zi asarlarda dunyoning moddiyligi, tabiat qonunlarining tabiiy xarakteri va tirik mavjudotlarning tabiiy ravishda vujudga kelishiga mansubayrim fikrlar uchraydi. CHunonchi, qadimgi misrda mashxur bo’lganharfist qushigi» nomliasarda jon abadiy emasligi, narigi dunyo mavjud emasligi haqida fikr yuritiladi.
Qadimgi misrliklarga ko’p dorivor o’simliklar, davolash vositalari, gigiena koidalari ma’lumbo’lgan, xirurgiyaning nisbatan yuksak rivoji esa anatomiya asoslarini bilishga imkon berdi.Qadimgi misrda eramizdan 3000 yil muqaddam bug’doyning 3 turi, arianing 3 turi, tariq,no’xat, zig’ir, tok va boshqa o’simliklar ekilgan.
Qadimgi hindistonda materialistik goyalar misrga nisbatan anchagina rivojlangan bo’lib,tabiatshunoslikning dastlabki rivoji bilan o’zviy borlkdir. Hindilarning eramiegacha bo’lgandavrdagi Viii asrda yozilgan «Hayot kitobi» nomli asarida dunyoning moddiyligi va uning 5ta element (yer, suv, olov, havo, efir) dan iboratligi haqida fikr yuritiladi. Qadimgihindistonda tirik tabiatini o’rganish ishlari meditsina talablariga mos ravishda olib borilgan.SHu sababli hindilar 760 ta xilma-xil dorivor o’simlikni bilganlar. Murtakning rivojlanishi ustida olib borilgan dastlabki kuzatishlar ham qadimgi hindilarga tegishlidir. Bu o’sha davrda Hindistonda anatomiya, embriologiya kabi fanlarning rivojlanish darajasei nisbatan yuqoriekanligidan dalolat beradi.
Qadimgi xitoyda ham tabiatshuloslik birmuncha rivoj topgan. Qishloqxo’jaligida almashibekish joriy etilgan. Yerlarni o’g’itlashda, sugorishda birmuncha yutuklar kulga kiritilgan.Eramizdan 3000-4000 yillar ilgari hayvonlarning yangi zotlari (ot), o’simliklarntng navlari(dekorativ gullar) chikarishda tanlash usuli qo’llanilgan.Qadimgi xitoy meditsinasida kullanilgan davolash usullarining ba’zilari (ninaterapiyasi,kuydirish yo’li bilan davolash) hozirgacha hamahamiyatini yukotgani yuk. Eramizdan oldin298-238 yillarda yashagan xitoylik faylasuf Syun tszi odam bilan hayvonlar o’rtasidagitafovutlar haqida gapirib, inson aql idrokka ega, jamiyatda yashab, o’z harakatlarini birlashtiradi, bu esa o’ziga qaraganda kuchliroq bo’lgan hayvonlar ustidan hukmronlik qilishga,ulardan o’z maqsadlari uchun foydalanishga imkon beradi, degan edi. O’simliklar bilanhayvonlar dunyosinixitoylar qadimdan o’rganganlar. Ularning klassifikatsiyasi eramizgachabo’lgan ikkinchi asr oxiri - birinchi asr boshlarida yashagan Djou li asarlarida uchraydi. Uo’simliklarni 5 guruhga - danaklilar, ko’zoklilar, sharbatlilar, yotib usuvchilar va butalargabo’lgan. Hayvonlar ham 5 guruhga bulingan. Ular jun bilan koplanganlar, kanotlilar, zirx bilan koplanganlar, tangacha bilan koplanganlar va chiganok bilan koplanganlar debnomlangan. Qadimgi xitoylarning tasavtasavvuriga ko’ra, organizmlarda bir formaning boshqa formaga. O’tishi nihoyatda turli-tumandir.