O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

MUALLIF
Ma’ruza-1. Kirish. Evolyusion ta’limotning mazmuni va predmeti
Ma’ruza rejasi:
1. Evolyutsion ta’limotning mazmuni vapredmeti.
2. Evolyutsion ta’limotning rivojlanish tarixiva uning metodlari.
3. Evolyutsion ta’limotning vazifalari.
4. Evolutsion ta’limotning boshqa fanlarorasidagi mavqei.
5. Evolyutsion ta’limotnng ahamiyati
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarda evolyutsion ta’limot fanining taraqqiyoti,predmeti, maqsadi va vazifalari xususida tushuncha hosil qilish.
Pedagogik vazifalar:Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oidilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalarbo`yicha tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faoliyatining natijalari:Talabalarda evolyutsion ta’limot faniningpredmeti, m yetodlari va paydo bo’lish tarixihaqida tasavvurga ega bo`ladilar, asosiyma’lumotlarni konspektlashtiradilar.
Ta’lim usullari: BBB, “Klaster”, ma’ruza
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli:Ommaviy
Ta’lim vositalari: Slaydlar,videoproyektor, marker, videoproyektor, jadval
1. Evolyutsion ta’limotning mazmuni va predmeti.Evolyutsion ta’limotning mazmuni.Inson qadim zamondan beri organik olamning ikkixossasiga ajablanib qaragan. Bu xossalardan biri uning nihoyatda xilma-xilligidir. hozirgi vaqtdao’simliklarning 500 000 dan, hayvonlarning 1500000 dan, zam- buruglarning 100 000 dan ortiq turimavjud. Agar shular qatoriga qadimgi geologik era va davrlarda yashab, so’ngra qirilib ketgan 7 000000 hayvon, 300 000 o’simlik turini qo’shsak, haqiqatan ham organik olamning xilma-xilligiga hechqanday shubha qolmaydi. Har bir organizm turi tuzilishi, hayot faoliyati, yashash muhiti bilan birbiridan keskin farq qiladi.
Organik olamning ikkinchi ajoyib xossasi organizmlarning tuzilishi va hayot faoliyatiga ko’ratevarak-atrof muhitiga moslashganligidir. Masalan,shimoliy o’lkalarda yashaydigan hayvonlar oqrangda, cho’l zonasidagi hayvonlar shu yer rangida ekanligi, baliq tuzilishiga ko’ra suv muhitiga,qushlar esa havo muhitiga moslashganligi bunga yaqqol misoldir.Organizmlarning xilma-xilligini va moslanish sabablarini tushuntirishda idealistik vamaterialistik oqim tarafdorlari o’rtasida ko’p asrlar mobaynida keskin kurash davom etgan.
Idealistik oqim tarafdorlari ruh birlamchi, materiya ikkilamchi, shunga ko’ra, fan va amaliyotgaasoslanib, tabiat qonunlarini bilib bo’lmaydi, bu qonunlar faqat xudoga ma'lum, degan fikrniquvvatlaganlar. Bu oqim din bilan chambarchas bogliq bo’lib, uning bevosita yoki bilvosita nazariyifodasidir.
Materialistik oqim tarafdorlari esa aksincha, barcha borliq, olam asosida materiya yotadi, hayotva nihoyat ong ham materiyaning rivojlanishi tufayli vujudga kelgan, deb ta'lim beradilar. Tabiiyot fanirivojlanishi tarixida uzoq vaqt metafizika va idealizm hukmronlik qildi. Biologiyadagi kreatsionizm vateleologiya oqimlari buning yaqqol misolidir. Kreatsionizm barcha olam, shu jumladan, organik olam
vakillari — o’simliklar, hayvonlar va odam xudo tomonidan yaratilgan, ularo’zgarmas, qotib qolgan,deb uqtiruvchi reaksion ta'limotdir. Teleologiya oqimi esa organizmlar tuzilishidagi moslanuvchanlikxudo tomonidan yaratilgan, chunki u olamni yaratishda ma'lum maqsadlarni ko’zlagan, deb ta'kidlaydi.
Darvindan oldin va keyin ham, organik olam qotib qolmaganligi, o’zgarishi to’g’risida birqancha nazariyalar vujudga kelgan. Biroq bu nazariyalarga ko’ra, organik olamning evolyutsiyasi ayrimbiror omilning ta'siri natijasidir, deb tushun- tirib keldilar. Organik olamning evolyutsiyasiorganizmlarning takomillashishga intilishi (Lamark), alohida bo’lishi — alohidalanishi (Vegener),mutatsion o’zgaruvchanlik (deFriz), muhitga nisbatan adekvat moslashuvchi o’zgaruvchanlik
(Lisenko) asosida amalga oshadi, degan g’oyalar shular jumlasidandir.Organik olamning evolyutsiyasi faqat yagona omil ta'siri natijasidan iborat, deb tushuntirish
o’lik va tirik tabiatning o’ziga xos xossalarini chuqur anglamaslik, materiyaning mexanik, fizikkimyoviy harakat formalari bilan biologik harakat formalari o’rtasidagi farqqa tushunib yetmaslikoqibatidir. Organik olamning rivojlanishi ba'zi olimlar tomonidan e'tirof etilgan va uni bir tomonlamatushunishga urinish bo’lgan bo’lsa ham, lekin har bir hayvon va o’simlikning o’zi yashayotgan muhit sharoitiga moslashganligi to’g’risidagi masala XIX asrning yarmigachaaniqlanmagan bo’lib, bu sohaidealizm uchun katta tayanch bo’lib xizmat qildi.
Angliyalik buyuk tabiatshunos olim Charlz Darvin 1859 yili o’zining «Proisxojdenievidovputemyestestvennogootborailisoxranenieblagopriyatstvuemo`x porod v borbeza jizn» (Tabiiytanlanish yo’li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi) degan mashhur asarini nashr ettirdi. Bu asarda u hozir mavjud bo’lgan barcha o’simliklar,hayvonlar, odam to’satdan yaratilmay,''balki million yillar davom etgan tarixiy rivojlanish mahsuliekanligini isbotlab berdi. Shu bilan bir qatorda, organizmlarning xilma-xil moslanish sabablarinimaterialistik nuqtai nazardan yoritdi.
Darvin organik olamning evolyutsiyasi to’g’risidagi ta'limotni yaratishda tabiatshunoslikningturli sohalari (sistematika, qiyosiy anatomiya, embriologiya, biogeografiya, paleontologiya va boshqafanlar) da to’plangan ma'lumotlarga, yangi zot va navlar chiqarish sohasidagi ko’p asrlik seleksiya,yutuqlariga hamda o’zi olib borgan kuzatish, tajriba natijalariga, ilmiy xulosalarga tayandi. U juda ko’pdalillarga asoslanib, organik olamning evolyutsiyasi hech qanday ilohiy kuch ishtirokisiz amalgaoshishi, bu jarayonni harakatlantiruvchi kuchlar —omillar o’zgaruvchanlik, irsiyat va tabiiy tanlanishekanligini ko’rsatib berdi. Darvinning evolyutsion ta'limoti fan tarixida birinchi bo’lib biologiyasohasidagi idealistik va metafizik dunyoqarashga qahshatgich zarba berdi va biologiya fani kelgusida ilmiy asosda rivojlanishiga zamin yaratdi. Idealistik va metafizik oqim tarafdorlari hamda ruhoniylarDarvinning evolyutsion ta'limotiga zarba berishga, uni tamomila qo’porib tashlashga urindilar. Lekinjahonning yirik tabiyotshunos olimlari T. Geksli, Dj Guker (Angliya),F. Myuller, E. Gekkel, K.Gegenbaur (Germaniya), A. O. Kovalevskiy, I. I. Mechnikov, V. O. Kovalevskiy, K. A. Timiryazev, I. M. Sechenov, A. N. Severtsov (Rossiya) va boshqalar evolyutsion ta'limotni himoya qildilar va unibiologiya fanining turli sohalariga tatbiq etib, mazmunini yangi dalillar bilan boyitdilar. Natijada XIXasrning ikkinchi yarmida biologiya fanining yangi sohasi — evolyutsion ta’limot (darvinizm) vujudgakeldi. Evolyutsion ta'limot keyinchalik genetika, ekologiya, molekulyar biologiya, bioximiya kabifanlar yutug’i zaminida mazmunan yanada boyidi va oqibatda XX asrning 30—50- yillariga kelib,hozirgi zamon darvinizm fani, ya'ni evolyutsiyaning sintetik nazariyasi yaratildi.
Evolyutsion ta’limot organik olamning tarixiy rivojlanishini va uni idora etishning umumiyqonuniyatlarini o’rgatuvchi fandir. Evolyutsiya tabiatdagi turli narsa, hodisalarga mansub. Masalan,astronomiyada sayyoralar va yulduzlar evolyutsiyasi, geologiyada Yer evolyutsiyasi, biologiyada esaorganik olam evolyutsiyasi to’grisida fikr yuritiladi. Ma'lumki, Yerda hayot azaldan bo’lmay, bundan2—3 milliard yil .muqaddam, jonsiz materiyadan vujudga kelgan. Biologik evolyutsiyaning sodirbo’lish jarayoni va natijasi xilma-xildir. Biologik evolyutsiya natijasida populyatsiyalarning genetic tarkibi, moslanishlarning shakllanishi, turlar vujudga kelishi va nobud bo’lishi, biogeotsenoz hamdabiosferaning bir butun holda o’zgarishi ro’y beradi. Binobarin, hozirgi zamon Evolyutsion ta’limot faniturli darajadagi biologik sistemalarning evolyutsiyasi jarayonini o’rganadi.