O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

2.Evolyutsion ta’limotning rivojlanish tarixi. Evolyutsion ta’limot tirik mavjudotlarning yerda hayot paydo bo’lganidan to hozirgi kungachadavom etayotgan tarixiy taraqqiyotqonunlarini urgatuvchi fandir. Evolyutsion ta’limotga birinchi bo’libingliz olimi Charlz Darvin asos solgan. Biroq bu oyani Darvingacha bir qancha tabatshunos olim vafaylasuflar ham ilgari surganlar.
Tirik tabiat haqidagi tasavvurlar eramizdan bir necha ming yil oldin qadimgi Misr, Xitoy,Hindistonda paydo bo’lgan.Miloddan oldingi XVI asrda misrliklar ko’pgina dorivor, madaniy o’simlik xillarini bilganlar.Ular donli ekinlar, sabzavotlar, meva daraxtlarining bir necha turlarini ekib ustirganlar. Misrliklar
koramol, ot, eshak, kuy, echki va chuchkalarni bokkanlar. Ko’pgina madaniy o’simliklar, xonaki hayvonlarning kelib chikish markazi Xitoy hisoblanadi.
Miloddan oldingi 2000–yillarda Xitoyda dexkonchilik, chorvachilik bir muncha rivojlangan. Tut ipak qurti bokish esa undan anchagina oldin amalga oshgan. Boshqa mamlakatlarda bo’lgani kabi Xitoydaham biologik bilimlar, tibbiyot va falsafiy qarashlar shakllangan.
Qadimgi Yunon olimlaridan Levkipp va Demokrit atomistik nazariyani yaratdilar. Bunazariyaga kura barcha tirik organizmlar atomlardan tashkil topgan. Gippokrat va uning shogirdlaritibbiyot nazariyasini yaratishda biologik bilimlardan keng foydalanganlar. Gippokratning irsiyatga doirfikrlari dikkatga sazovordir. Uning irsiyat haqidagi tasavvuriga kura erkak va ayolning urui organism barcha kismidan xosil buldi. Baquvvat organizmdan kuchli, nimjon organizmdan kuchsiz naslrivojlanadi.
Qadimga Yunonistondagi tabiiyotshunoslik rivojiga Aristotel, ayniqsa katta hissa kushgan. Uhayvonlar klassifikatsiyasi asosini yaratdi. Solishtirma anatomiya, embriologiya sohasida dastlabkifikrlarni bayonetdi. U «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlarning paydo bulishi», «Hayvon tanasiningkismlari» degan asarlarni yozdi.
Markaziy Osiyoda evolyutsion g’oyalar.
Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida dexkonchilik, chorvachilik, tibbiyot va boshqasohalardagi faoliyatni, tabiiy xodisalarni tasvirlovchi mukaddas kitoblar juda qadimdan mavjud bo’lgan.Ulardan biri «Avesto». U miloddan avvalo 3000 yilning oxiri 2000 yilning boshlarida yaratilgan. UndaMarkaziy Osiy va kushni mamlakatlarning tabiiy resurslari, hayvonot va o’simliklar dunyosi, tibbiyot haqidama’lumotlar keltirilgan.
Miloddan keyin Yevropada xristian dinining vujudga kelishi bilan tabiiy fanlar inqirozgauchragan bir davrda, Markaziy Osiyda u anchagina rivojlangan. Markaziy Osiy olimlari tabbiyotfanlari, ayniqsa biologiyaning rivojlanishiga katta hissa kushdilar. Chunonchi, Axmad ibn NasrJayxoniy (870-912) Hindiston, Markaziy Osiy, Xitoy o’simliklari va hayvonot dunyosi haqidaqimmatlima’lumotlar tuplagan. U o’simlik va hayvonlarning tarkalishi, maxalliy xalqlar foydalanadigan o’simlikva hayvonlar, ularning tabiatdagi ahamiyati haqidagi ma’lumotlarni yozib koldirgan.
Abu Nasr Forobiy (873-950), botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va tabiiyotshunoslikningboshqasohalarida fikr yuritgan. U hayvonot dunyosini fikrlovchi va fikrlamaydigan xillarga bo’lgan.
Markaziy Osiyoda tabiiyot fanining rivojiga Abu Rayxon Beruniy (973-1051), katta hissakushdi. Uning asarlarida Markaziy Osiyo, Eron, Hindiston va Afonistonda keng tarkalgan o’simliklarhamdahayvonlar, ularning foydali xislatlari haqida keng ma’lumotlar keltirildi. U hayvon vao’simliklarning yil fasllariga qarabo’zgarishini taxriflaydi. Beruniy birorta hayvon yoki o’simlik turi Yeryuzini butunlay koplab olsa, boshqalarning ko’payishiga urin kolmaydi, shuning uchun dexkonlarekinlarni utok kiladilar, asalarilar asalni bekor yeydigan uz jinslarini uldiradilar, deydi. Tabiatda hamShunday jarayon sodir buladi.
Markaziy Osiyoning mashxur olimi Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ham Beruniy kabi tabiiyotfanining turli sohalarida ijod qilgan. U Faqat dalillarga asoslangan fanni tan oladi. Abu Ali Ibn Sinodunyoga mashxur «Tib qonunlari» asarining maullaifidir. Mazkur asar 5 ta kitobdan iborat. Unda odamtanasidagi organlarning tuzilishi, funktsiyasi, turli kasalliklar, ularning kelib chikish sabablari, oddiy vamurakkab dorilar, ularni tayyorlash, va bu dorilarning organlarga kurasatadigan taxsiri haqida ma’lumotlar keltiriladi. Olim odamdagi baxzi kasalliklar (chechak, vabo, sil) kuzga kurinmasorganizmlar orkali paydo bulishini extirof kiladi. Kishi salomatligini yaxshilashda turi ovkatlanish,organlarni chiniktirish muhimahamiyatga ega ekanligini aytadi. Uning fikricha Yer asta-sekin uzgaradi,dengiz, daryolar vaqti kelib uz urnini quruqlikka beradi. Shu tufayli ko’pgina kishilar suvda yashaydiganhayvonlarni, chunonchi chianok qoldiqlarini quruqlikda uchratadilar. U o’simlik, hayvon va odamdauxshashliklar mavjudligi, ularning oziklanishi, ko’payishi, usishi haqidato’xtalib utadi.
Zaxiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) buyuk davlat arbobi, shoir bo’libgina kolmay, shubilan birga yirik tabiiyotshunos olim hamdir. Bobur tomonidan yozilgan «Boburnomada» MarkaziyOsiy, Afoniston, Hindiston kabi mamlakatlarning tarixi, jurofiyasi, xalqlarning turmush tarzi,madaniyati, shuningdek o’simliklar va hayvonot olami turisida qiziqarli ma’lumotlar berilgan.
Natijada kishilarning o’simliklar va hayvonlar turisidagi bilimlari antik dunyoga nisbatan birnecha marta ortdi. Botanika, zoologiya fanlarinng yanada rivojlanishi uchun avval maxlum bo’lgano’simlik va hayvon turlarini guruhlash ehtiyoji tuildi. Bu masala bilan mashxur shved olimi-botanigiKarl Linney (1707-1778) shuullanadi. Olim o’simlik va hayvonlar sistematikasiga asos soldi. U fanfidoisi bo’lib, 10 mingdan ortiqo’simlik, 4200 dan ortiqhayvon turlarini tasvirlab berdi. Turlarniavlodlarga, avlodlarni esa oilalarga, turkumlarga, turkumlarni esa sinflarga birlashtirdi.
Darvingacha bo’lgan davrda organik dunyo evolyutsiyasi haqidagi nazariyani birinchi martafrantsuz tabiiyotshunosi J.B.Lamark (1744-1829) yaratdi. U dastlab botanika, keyinchalik zoologiyasohasida ilmiy izlanishlar olib bordi. U evolyutsiya haqidagi oyani dastlab «Zoologiyaga kirish» asaridailgari surgan bo’lsa-da, 1809 yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolyutsion nazariyaxoliga keltirdi.
Lamark organik dunyodagi o’zgarishlar juda sekin-astalik bilan ro’y beradi, deb turlar tabiatdaxakikatdan ham mavjud ekanligini tan olmadi. Lamark organik olam evolyutsiyasi haqidagi ta’limotgaasos solgan bo’lsa-da, lekin evolyutsiyaning harakatlantiruvchi omillarini tushunti rib bera olmadi.
XVIII asrning birinchi yarmida tabiiyotshunoslikning turli shaxobchalarida tuplangan dalillar,organik olam kotib kolmaganini, uzgrishini kursatdi. Biroq organik olam evolyutsiyasi haqida yagonanazariya xali yaratilmagan edi. Organik olamdagi uzgaruvchanlik extirof kilinsa, ham nima sababdanhar bir organizm turi uzi yashaydigan muhit sharoitiga moslashgan, degan muammo xali uz yechimini
topmagan edi.