O’zbekiton respublikasi oliy va o’rta talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qaraqolpoq davlat universiteti

Korxona xo’jalik mexanizmi, uni shakllantirish va rivojlantirish 
Korxona xo’jalik mexanizmi - bu xo’jalik yuritishning tamoyil, usul va shakllari ko’lami 
bo’lib, ular yordamida ishlab chiqarish jarayoni va mexnat jamoasini boshqarish, mehnat jamoasini 
boshqarish munosabatlari tizimi bilan ishlab chiqarish asosiy vositalari o’rtasida aloqa va o’zaro 
tasir amalga oshiriladi. Bu murakkab tashkiliy-iqtisodiy tizim bo’lib, rejalashtirish xo’jalik hisobi, 
moddiy-texnika taminoti, boshqaruv tamoyillari va usullari, korxona kadrlari va ularning korxonani 
boshqarishdagi qatnashuvi, fan-texnika taraqqiyoti va mahsulot sifatini oshirish, mehnat faoliyatini 
ijtimoiy rivojlantrish, mehnatni va unga haq to’lashni tashkil etish, kredit va hisob-kitoblar, 
tabiatdan foydalanish va atrof muhitni himoya qilish, hisob, hisobot, nazorat, korxonaning yuqori 
tashkilotlar va mahalliy hokimiyatlar bilan munosabatlar, tashqi iqtisodiy aloqalarini qamrab oladi. 
Mehnat jamoasi faoliyatini, uning ishlash usullari va yo’llarini baholash uchun mos meyor va 
ko’rsatkichlar, korxona ishini tartibga solish esa huquqiy hujjatlar, standart, meyorlar vositasida 
amalga oshiriladi. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida korxona xo’jalik mexanizmi barcha bo’g’inlarining 

---

ishini yaxshilash bo’yichatadbirlar amalga oshirilmoqda: korxona boshqaruvining butun tizimi 
puxtalashtirilmoqda, xo’jalik faoliyati yakuniy natijalarga qaratilmoqda, boshqarishning tashkiliy 
tarkibi, tamoyil va usullari takomillashtirilmoqda; mehnatni tashkil etish va xaq to’lashning ilmiy 
asoslari joriy etilmoqda; koxona faoliyati meyor va ko’rsatkichlari o’zgarmoqda; korxonani 
boshqarishda oshkoralik va demokratizm kengayishi, har bir ishlovchi daromadi uning qo’shgan 
hissasi va korxona faoliyati natijasi bilan aniqlanishi muvaffaqiyatli unumdor faoliyat uchun asos 
yaratilmoqda, qator iqtisodiy va tarbiyaviy masalalar hal etilmoqda. Shu bilan birga korxona 
moddiy texnika bazasini kuchaytirish uchun sharoit yaratish, ishlab chiqarish quvvatlari va asosiy 
fondlardan to’liq foydalanish, aylanma fondlar to’liq tiklanishiga erishishi kerak. Buning uchun u 
to’liq xo’jalik hisobi va o’z-o’zini mablag’ bilan taminlash sharoitida, o’z-o’zini boshqarish asosida 
yuqori natijalarga erisha oluvchi barqaror mehnat jamoasini shaklantiradi va kadrlarni tayyorlash va 
qayta tayyorlash haqida g’amxo’rlik qiladi. Korxona o’zi uchun mugaxassislar tayyorlash va qayta 
tayyorlash uchun oliy o’quv yurtlariga o’z vaqgida, belgilangan miqdorda xaq to’laydi. 
Raqobatbardoshlikni oshirish maqsadida korxonaning fan-texnika taraqqiyoti sohasidagi 
faoliyati ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish, uni tashkil etishni yaxshilash, 
texnologik jarayonlarni takomillashtirish, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga yo’naltirilgan 
bo’lishi kerak. 
Korxona faoliyati natijalariga baho berishning muhim ko’rsatkichi mahsulot (ish, xizmat) 
sifatidir. Korxona o’z mahsuloti (ish, xizmat) sifatini yaxshilash maqsadida texnologik intizomga 
standart, texnik sharoitga qatiy rioya qilishi, ishlab chiqariladigan mahsulot xavfsizligi va 
mustahkam bo’lishini taminlashi lozim. 
Korxona ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanishi, asbob-uskunalar ish vaqtini 
ko’paytirishi, uni ilg’or texnika va texnologiya asosida yangilanib borishi va buning natijasida 
mehnat unumdorligi ortishiga erishishi lozim. 
Korxonani texnikaviy jihatdan qayta jihozlash korxonani rivojlantirish, fan, texnika fondi, 
xamda bank kreditlari xisobidan amalga oshiriladi. Moddiy-texnikaviy taminotni belgilash uning 
samarali va barqaror ishlashi moddiy resurslardan samarali foydalanish zaruratidan kelib chiqadi. 
Korxona moddiy resurslarga bo’lgan ehtiyojini aniqlab, ularni ulgurji bozoridan stib oladi. U 
istemolchilar, savdo va moddiy taminot korxonalariga xo’jalik shartnomsiga asosan mahsulot sotadi 
va xizmat ko’rsatadi, yoki o’z savdo shahobchalarida ularni sotishi mumkin. Korxona faoliyatini 
baholovchi muhim meyor buyurtma va shartnomalarni o’z vaqtida bajarishdir. Korxona talabni 
o’rganishi va reklamani amalga oshirishi lozim. 
İshlab chiqarish samaradorligini oshirish, unda ishlovchilar xo’jalik va mehnat faoliyatini 
kuchaytirishning muhim omili bo’lgan faol ijtimoiy siyosat olib borish korxona faoliyatining 
muhim yo’nalishi bo’lmog’i lozim. U, shuningdek, mehnatkashlar, ular oilasi, urush va mehnat 
faxriylarining mehnat va turmush sharoitinini yaxshilash haqida g’amxo’rlik qilishi lozim. Korxona 
jamoasi ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlari uning faoliyati natijalari, sof foyda bilan 
belgilanadi. 
Korxona o’z ijtimoiy faoliyatini mahalliy tuman va shahar xokimiyatlari bilan hamkorliqtsa 
amalga oshiradi.
Yangi xo’jalik mexanizmini shakllantirishni butun boshqaruv tizimini isloh qilmay amalga 
oshirib bo’lmaydi. Bu islohot faqat korxonalar iqtisodiy hayoti, boshqaruvning markaziy bo’g’inlari 
tarkibi va vazifalar, iqtisodiy tasir va rag’batlantirishning tashqi ko’rinishini o’zgartiribgina qolmay, 
balki iqtisodiy tizim munosabatlarini yangilashi ham lozim.