O’zbekiton respublikasi oliy va o’rta talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qaraqolpoq davlat universiteti

 
Reja: 
1. Korxonalar vazifalari 
2. Korxonalarni tasis etish va ro’ixatga olish tartibi 
3. Korxona mulki 
4. Korxona xo’jalik mexanizmi, uni shakllantirish va rivojlantirish 
Tayanch iboralar: korxona, mulk, davlat mulki, shaxsiy mulk, boshqaruvchi, bo’ysunuvchi, 
soliq, nizom fondi, tushum, pul. 
Korxonalar vazifalari 
Korxona yuridik shaxs huquqiga ega mustaqil xo’jalik yurituvchi subekt bo’lib, mulkdan 
foydalanish asosida u mehnat jamoasi tomonidan mahsulot ishlab chiqaradi va sotadi, ishlar 
bajaradi va xizmat ko’rsatadi. 
Korxonalar mulk shakliga ko’ra bir-biridan farqlanadi: 
- fuqarolar mulkiga asoslangan: xususiy, oilaviy korxona; 
- jamoa mulkiga asoslangan: korxona, ishlab chiqarish shirkatlari, shirkatlarga tegishli 
korxona, aktsionerlar jamiyati yoki boshqa xo’jalik jamiyatlari, ijtimoiy tashkilotlar, diniy 
tashkilotlar korxonasi; 
- davlat mulkiga asoslangan korxona. 
Shuningdek, yuridik shaxs huquqiga ega tasischilar uyushmasiga asoslangan qo’shma 
korxona ham tashkil etiladi. Qo’shma korxona tasischilari jumlasiga chet ellik yuridik shaxslar va 
fuqarolar ham kirishi mumkin. Xo’jalik oboroti va ishlovchilar soniga bog’liq holda korxonalar 
yirik, o’rta va kichik bo’lishi mumkin. 
Kichik korxonalarni tashkil etish va ular faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari qonun 
tomonidan belgilab qo’yiladi. Korxonalarning boshqa turlari masalan, ijara korxonalari ham 
mavjud. Korxonalar ko’ngilli asosda uyushma, xo’jalik assosatsiyalari, kontsern va boshqa 
birlashmalarga birlashishlari mumkin. Bu birlashmalar zimmasiga bazi ishlab chiqarish, xo’jalik 
vazifalarini markazlashgan holda bajarish topshiriladi. 
Korxonalar xalq xo’jaligining sanoat, qishloq xo’jalik, qurilish, transport, aloqa, fan, ilmiy 
tekshirish, savdo, moddiy-texnikaviy taminot, xizmat ko’rsatish va boshqa tarmoqlarida faoliyat 
yuritadilar. Ular bir vaqtning o’zida bir necha xil faoliyat turi — agrar-sanoat, sanoat-savdo, sanoat-
qurilish, ilmiy-ishlab chiqarish faoliyatlari bilan shug’ullanishlari mumkin. Bu maqsadda ular 
ishlovchilarni yollaydilar, mashina va uskuna, xomashyo va materiallar sotib oladilar, ishlab 
chiqarish jarayonini amalga oshiradilar, asosiy fondlar, oddiy va kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishni amalga oshiradilar, xalq istemol mollarini ishlab chiqaradilar va aholiga pulli xizmat 
ko’rsatadilar. Korxona o’z mulkidan foydalanadi va uni tasarruf etadi, o’z mustaqil balansiga, 
ishlab chiqarish xo’jalik faoliyati natijalari, foyda va zarar anikdangan hisob-kitob va hisobotning 
tugal tizimiga ega bo’ladi. Korxona o’z faoliyati asosini mahsulot, xizmat, ishlarga bo’lgan talab 
asosida amalga oshiradi. Korxona faoliyati asosini istemolchi va xaridorlar bilan tuzilgan xo’jalik 
shartnomalari tashkil etadi. Korxona davlat ehtiyojlari uchun shartnoma asosida mahsulot ishlab 
chiqaradi yoki xizmat ko’rsatadi. Barcha turdagi korxonalar faoliyati moliyaviy natijasining asosiy 
umumlashtiruvchi ko’rsatkichi foydadir. Soliq, davlat va mahalliy byudjetga, banklar va yuqori 
tashkilotlarga majburiy to’lovlar to’laganidan so’ng qolgan mablag’ (sof foyda) korxona ixtiyorida 
qoladi, u faoliyatni davom ettirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohani rivojlantirish manbai bo’lib 
xizmat qiladi. Korxona o’z faoliyati uchun mulki bilan javobgar bo’ladi. 
Turli mulk shakllari mavjud bo’lgan sharoitda davlat korxonalar majburiyati korxonalar esa 
davlat, shuningdek, boshqa korxona, tashkilot va muassasalar majburiyatlari bo’yicha javobgar 
bo’lmaydi. 
Korxona to’liq xo’jalik hisobi va o’z-o’zini mablag’ bilan taminlash tamoyiliga asosan 

---

ishlaydi. Korxona ishlab chiqarish, ijtimoiy faoliyati, mehnatga haq to’lash mehnat jamoasi 
tomonidan ishlab topilgan mablag’ hisobidan amalga oshiriladi. Korxona xarajatlarni ishlab 
chiqarilgan mahsulotni sotishdan qilgan daromad hisobidan qoplaydi. 
Korxonaningtenghuquqli egasi bo’lgan mehnat jamoasi ishlab chiqarish va ijtimoiy 
rivojlanish masalalarini mustaqil ravishda hal qiladi. Korxona faoliyatida erishilgan yutuq va 
ko’rilgan zararlar korxona sof foydasi darajasida, har bir ishlovchi farovonligida aks etadi. Kam sarf 
qilib, eng yaxshi mahsulot ishlab chiqarish va uni bozorda sotishni taminlay oladigan korxona katta 
foydaga erishadi va ishlab chiqarish hamda ijtimoiy rivojlanish, mehnatga haq to’lash sohasida 
imkoniyatlarga ega bo’ladi. Samarali mehnat qiluvchi, istemolchi va jamiyat uchun zarur, yuqori 
sifatli mahsulot ishlab chiqaruvchi, doimo xarajatlarni qisqartirish yo’llarini izlovchi, mahsulotni 
arzonlashtirishga harakat qiluvchi korxona yaxshi foyda, yaxshi ish haqiga ega bo’ladi, o’z mehnat 
sharoiti va turmush farovonligini yaxshilashga erishadi. 
Bozor iqtisodiyoti yillar davomida rivojlanishga harakat qilmaydigan, ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish ustida bosh qotirmaydigan, istemolchi uchun zarur mahsulot ishlab 
chiqarishga intilmaydigan, o’z faoliyatiga xo’jasizlarcha, javobgarlikni xis qilmagan holda 
munosabatda bo’ladi, intizomsiz, tartibsizlarga nisbatan keskin munosabatda bo’ladi. Yaxshi 
ishlaydigan, umumiy yaxshi ishlashga harakat qiladigan bozor iqtisodiyotida sharoitida o’z 
qobiliyati, tashabbuskorligi, ijodkorligini namoyon qilish uchun keng imkoniyat yaratadi. Bozor 
ijodkor, unumli, samarali mehnatni taqdirlab, xafsalasizlarni pul bilan jazolaydi. 
Korxonaning asosiy vazifasi - ijtimoiy ehtiyojlarni yuqori istemol sifatlariga ega bo’lgan 
mahsulotlar bilan kam sarf qilib taminlanishi, buning asosida bugun jamoa farovonligi, korxona 
mulki egasi manfaatlarini taminlashga erishishdir. Bu vazifani amalga oshirish yo’lida korxona 
quyidagilarga erishishi lozim: 
- ishlab chiqarishning rivojlanishi va samaradorligi ortishi; uni har tomonlama 
jadallashtirish, fan-texnikani taraqqiy ettirish, mehnat unumdorligini oshirish, resurslarni tejash, 
foydani ko’paytirish; 
- jamoani ijtimoiy jihatdan rivojlantirish, ijtimoiy sohaning zamonaviy moddiy asosini 
shakllantirish, yuqori unumdor mehnat uchun imkoniyatlar yaratish, mehnatga qarab taqsimot 
tamoyilini amalga oshirish, atrof muhitni himoya qilish va yaxshilash; 
- mehnat jamoasining o’z-o’zini boshqarishi, har bir ishlovchini davlat, jamoa, xususiy 
mulqdan haqiqiy mulkdor sifatida foydalanishga qiziqtirish, shuningdek, ularda jamoa va davlat 
ishlariga qiziqish uyg’otish.