O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

O’ZBЕКSTАN RЕSPUBLIКАSI
ХАLIQ BILIMLЕNDIRIW MINISTRLIGI


A’JINIYАZ АTINDАG’I NO’КIS MA’MLЕКЕTLIК PЕDАGОGIКАLIQ INSTITUTI
QАRАQАLPАQ TIL BILIMI КАFЕDRАSI HA`ZIRGI QARAQALPAQ TILI. S Đ N T A K S Đ S pa’ninеn

LEKTSIYA TOPLAMI

Оqıtıwshı: Seydullaeva D.

2012 - jil

Tema: Tiykarg`i sintaksislik birlikler

1. 
   Sintaksis pa`ni haqqinda.
   
2. 
   Sintaksistin` tiykarg`i birlikleri.
   
3. 
   Sintaksistin` basqa ilim tarawlari menen baylanisi.
   

Til iliminin` en` u`lken tarawi bolg`an grammatika tildin` grammatikaliq qurilisin u`retedi. Grammatika eki bo`limnen-morfologiya ha`m sintaksisten turadi. Morfologiyada so`zlerdin` qurilisi, so`z shaqaplari u`yreniledi. Sintaksis grektin` sintaxs degen so`zinen alinip «du`zilis» degendi bildiredi. Sintaksiste so`z dizbegi ha`m ga`plerdin` du`zilisi ha`m tu`rleri, ga`p ag`zalari u`yreniledi. So`z dizbekleri de, ga`pler de so`zlerden jasaladi, biraq so`zler qalay bolsa solay ga`p du`ze bermeydi. Olar grammatikaliq qurallar ja`rdemininde ga`plerge birigedi. Sonliqtan sintaksiste so`zlerdi baylanistirip ga`p quraw qag`iydalari, g`a`plerdin` du`zilisi, hizmeti, qollaniliwi u`yreniledi. Gap boliw ushin grammatikanin` forma, intonatsiya ha`m mazmuni jag`inan bir pu`tin oy-pikirdi bildiriwi kerek.
Grammatikaliq qurallarg`a betlik, ko`plik, taptim, seplik qosimtalari, ko`mekshi so`zler, intonatsiya, so`zlerdin` orin ta`rtibi kiredi. Mine, usi qurallar ja`rdeminde so`zler so`z dizbegine, ga`pke aynaladi. So`z dizbegi menen ga`p eki basqa na`rse. Ga`p tamamlang`an bir pu`tin oydi bildipedi, al so`z dizbegi bunday qa`siyetke iye emes, ol ga`plerdi du`ziw ushin qollaniladi.
Sintaksiste tiykarg`i birlik sipatinda so`z dizbegi ha`m ga`p u`yrenilip keldi. Al, son`g`i miynetlerde sintaksistin` u`yreniw ob`ektine to`mendegi sintaksislik birlikler kiritildi: So`z dizbegi, jay ga`p, qospa ga`p ha`m tekst. Bul sintaksislik birlikler o`zine ta`n grammatikaliq o`zgesheliklerge iye.
So`z dizbegi-eki yamasa bir neshe ma`nili so`zlerdin` grammatikaliq baylanisinan du`ziletug`in sintaksislik birlik. Ol pedikativlikke iye emes, pikir tiyanaqlilig`in bildire almaydi. Misali: ken` dala, suliw qiz, go`zzal ta`biyat, oqiwshinin` kitabi, jalt qaraw t.b.
Jay ga`p-bir yamasa bip neshe so`zlerden du`zilip, pikir tiyanaqlilig`in bildiretug`in predikativlik-sintaksislik birlik. Ga`ptin` tiykarg`i belgisi predikativlik bolip, ga`plik intonatsiyag`a iye boladi. Misali: Ba`ha`r ku`n jilidi. Tereklerdin`` japiraqlari bo`rte basladi.
Qospa ga`p-eki yamasa bip neshe jay ga`plerdin` ma`nilik ha`m grammatikaliq baylanisinan du`ziletug`in sintaksislik birlik. Qospa ga`ptin` quramindag`i ha`r bir jay ga`p pikir tiyanaqlilig`ina iye boladi. Misali: Aspan tu`nerip, jawin jawa basladi. Shayiq atan`nin` zeynine tiyme, balam, ol jaqsi adam. Tekst-ma`nilik ha`m du`zilislik jaqtan baylanisqan bir tutas so`ylem birligi.
Teksttin` ko`lemi ha`r qiyli bolip keledi. Birewleri qisqa, al birewleri ko`lemli bolip keliwi mu`mkin.
Til ilimindegi son`g`i pikirlerge su`yene otirip, burin so`z dizbegi ha`m ga`p tiykarg`i sintaksislik birlikler dep esaplang`an bolsa, ha`zirgi grammatikada so`z dizbegi, jay ga`p, qospa ga`p ha`m tekst tiykarg`i sintaksislik birliklerge kirgiziledi. Al, sintaksis to`rt toparg`a:

1. 
   So`z dizbegi sintaksisi.
   
2. 
   Jay ga`p sintaksisi.
   
3. 
   Qospa ga`p sintaksisi.
   
4. 
   Tekst sintaksisi bo`linip u`yreniledi.
   

Son`g`i da`wirde sintaksislik birliklerdi ha`r tu`rli bag`darda u`yreniw orin alg`an. Solardin` ishinde struktura-semantikaliq yamasa semantika-strukturaliq bag`dar boyinsha sintaksislik kategoriyalar forma menen mazmunnin` birligi tiykarinda u`yriniledi.
Tildin` tiykarg`i xizmeti ja`miyette adamlar arasinda pikir alisiw, xabarlaw bolip esaplanadi. Pikirdi bayanlaw ushin tiykarg`i birlik ga`p bolip esaplanadi. So`z dizbegi bolsa pikirdi toliq bere almaydi. Misali: Ashiq aspan (so`z dizbegi) Aspan ashiq (ga`p).
Sonliqtan, ga`p-predikativlik-sintaksislik birlik, al, so`z dizbegi predikativlik emes sintaksislik birlik.
Sintaksistin` tiykarg`i izertleytug`in ob`ektisi so`z dizbegi ha`m ga`p bolg`anliqtan ol til iliminin` basqa tapawlari menen tig`iz baylanista boladi. Sintaksis til iliminin` morfologiya, leksikologiya, fonetika tapawlari menen tig`iz baylanisli.
Ma`selen, so`zler, olardin` formalari, ko`mekshi so`zler tek morfologiyada emes, sintaksiste de ayriqsha a`hmiyetke iye. O`ytkeni, olarsiz ga`p du`ziw, pikirdi bayanlaw mu`mkin emes. So`zler morfologiyada so`z shaqaplari sipatinda tu`rli kategoriyalarg`a bo`lip u`yreniledi, al sintaksiste ga`p ag`zasi sipatinda qaraladi. Qosimtalar morfologiyada so`zdin` formasi retinde, sintaksiste so`z dizbeklerin, ga`plerdi baylanistiriwshi grammatikaliq qurallar xizmetin atqaradi. So`zlerdin` ga`pte qanday ag`za boliwi grammatikaliq qurallarg`a baylanisli boladi.
Sintaksis leksikologiya menen de tig`iz baylanisli. So`zdin` leksika- semantikaliq ma`nisi sintaksis ushin da a`hmiyetli. Ga`pte tek leksikaliq ma`nige iye so`zler g`ana ga`p ag`zasi bola aladi. Ko`mekshi so`zler jeke turg`anda ga` ag`zasi bola almaydi. Sonday-aq, eki-u`sh so`z qosilip bip leksikaliq ma`ni an`latatug`in jag`daylar ushirasadi. Ma`selen, qosiq aytiw, juwap beriw, miynet etiw siyaqli so`zler ga`pte bip feyil so`z ha`m bip ga`p agzasi dep qaraladi.
Tilimizde erkin so`z dizbekleri ha`m turaqli so`z dizbekleri bar. Erkin so`z dizbekleri sintaksiste, al turaqli so`z dizbekleri leksikasinda u`yreniledi. Ma`selen, qizil kegirdek boliw, ko`z ushinda tu`yeden postin taslag`anday tupaqli so`z dizbekleri ga`te bip ag`za boladi.
Sintaksis fonetika menen de baylanisli. Fonetikadag`i logikalig` pa`n, dawis o`zgesheligi, intonatsiya sintaksis ushin da a`hmiyetli. Ha`r qiyli intonatsiyaliq qubilislar ga`ptin` mazmunin o`zgertip jibepiwi mu`mkin. Mis: Ag`am keldi. Ag`am keldi! Ag`am keldi? Usinday qubilislar tilimizde og`ada ko`p. Demek, sintaksis tildin` barliq tapawlari menen tig`iz baylanista u`yretiledi eken.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Sintaksis pa`ni neni u`yretedi?
   
2. 
   Sintaksislik birliklerge neler kiredi?
   
3. 
   Sintaksistin` til iliminin` basqa tarawlari menen baylanisin tu`sindirip berin`.
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   

1. 
   Nurmanov, N.Maxmudov, A.Axmedova, S.Solixujaeva. Uzbek tilining mazmuniy sintaksisi. Toshkent, 1992.