O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Ga`ptin` bas ag`zalari Baslawish ha`m onin` an`latiliwi

1. 
   Baslawishtin` an`latiliwi.
   
2. 
   Baslawishtin` du`zilisi boyinsha tu`rleri.
   

Baslawish qaysi so`z shaqabinan bolmasin, qanday ma`ni an`latpastan ol ataw sepliginde turadi. Ataw sepliginin` formasi baslawishtin` ga`pte tiykarg`i ornin belgilewshi grammatikaliq ko`rsetkish.
Baslawish xizmetinde keletug`in tiykarinan atliqlap ha`m substantivlesken so`z shaqaplari, almasiqlar. Sonday-aq, hpeket atin bildipetug`in feyil so`zler de ga`pte baslawish bolip keledi.
Baslawish ga`pte to`mendegi so`z shaqaplari arqali bildiriledi:

1. 
   Atliq so`zlerden bolg`an baslawish:
   

Jumagu`l Kegeylinin` boyina qaray ju`pdi. Paxta-xaliq baylig`i.

2. 
   Almasiq so`z shaqabinan bolg`an baslawsh. Olar to`rt atti alip ketti. Minaw-Xojako`l, anaw-Amiwda`r`ya. Ha`mmemiz dalag`a shiqtiq.
   
3. 
   Kelbetlik arqali bildirilgen baslawish. U`lkeni on jasta, kishkenesi segizde. Uge kelgenlerdin` sapi sinlisi menin` dayim. Ma`pt maydanda belgili.
   
4. 
   Sanliq arqali bildirilewi:Jeti ekige bo`linbeydi. Birewi u`y tazalaydi, ekinshisi awqat pisiredi.
   
5. 
   Ha`reket ati feyili baslawish xizmetinde keledi. Demaliw-densawliqqa paydali. Awqat pisiriw, kir juwiw ku`ndelikli jumisimiz.
   
6. 
   Kelbetlik feyil ataw sepliginde turip atliq xizmetinde kelgende baslawish boladi. Ju`rgen da`r`ya, otirg`an boypa. Otirg`anlap jalt qapadi. Qiymildag`an qip asap.
   
7. 
   Ra`wish so`zler arqali bildiriledi. Ko`p qooqitadi, teren` batiradi. Bu`gin - bayram, erten`-demalis ku`ni. Jalqawdin` erten`i tawsilmaydi.
   
8. 
   Tan`laq so`zlerden: Adamlardin` yapirmayi jaman. Uzaqtan ura esitildi.
   
9. 
   Eliklewish so`zlerden de boladi. Gu`ldir-saldir toqtawsiz esitilip turar edi. Bir waqta sho`jelerdin` shu`yik-shu`yki de ting`an edi.
   
10. 
    Bar ha`m joq so`zleri baslawish xizmetinde qollaniladi.
    

Bar birewin soyadi, joq ekewin soyadi. Bar barin beredi, joq nesin beredi.
Baslawishlar du`zilisine qaray dara, qospa, ken`eytilgen baslawish bolip u`shke bo`linedi. Jeke so`zlerden bolg`an baslawishlap dapa ag`za boladi. Eki yamasa bir
neshe so`zden bolg`an baslawishlap qospa baslawish boladi.

1. 
   Sostavli qospa atliqlar ga`pte bip baslawish xizmetinde qollaniladi. Misali:
   

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi bizin` en` su`wikli gazetamiz.

2. 
   Ta`riyplewshi atamalar neshe so`zden boliwina qaramastan ga`pte bir baslawish boladi. Misali:Sol awilda Ernazar usta degen bir kisi bar edi.
   
3. 
   Atliq, sanliq, almasiq yaki eki almasiq so`z bir predmettin` atin bildirip qospa baslawish boladi. Misali: Olar u`shewi birge kelgen. Adaspastan jalg`iz o`zi awildi tawip alipti.
   
4. 
   Sintaksislik jaqtan tutas so`z dizbekleri ga`te bir qospa aqza boladi. Misali: Bilegi ku`shli birdi jig`adi, bilegi ku`shsiz min`di jig`adi.
   
5. 
   Turaqli so`z dizbekleri ga`pte bir qospa baslawish xizmetinde qollaniladi. Misali: Awzi ku`ygenlep u`plep ishedi. Birden ala jipti kesisiw jaqsi emes.
   
6. 
   Ataw sepligindegi qospa feyiller, ha`reket ati feyiller ga`pte qospa baslawish boladi. Misali: Qosiq aytiw ha`r kimnin` qolinan kele bermeydi. Saz shertiw u`lken o`ner.
   

Ken`eytilgen baslawishlar feyil toplamlarinan boladi. Misali: Jerdin` zu`ra`a`tliligin arttiriw-bas waziypa. Tirnalardin` erte keliwi-jaqsiliqtin` nishani.
Ga`pte ayirim jag`daylarda baslawish bolmawi da mu`mkin. To`mendegi jag`daylarda baslawish bolmawi da mu`mkin.

1. 
   Bayanlawish buyriq meyilinen bolg`anda: Misali: Tez bar.
   
2. 
   Bayanlawishtag`ippedikativlik affiksler (II-III-bet) baslawishta bildirip turg`anda. Misali:Awilg`a keldim. Onin` menen so`ylestin` be?
   

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Baslawish ne ushin bas ag`za boladi?
   
2. 
   Baslawish qaysi so`z shaqaplarinan bildiriledi?
   
3. 
   Qospa ha`m ken`eytilgen baslawishlarg`a misallar keltirin`.
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`ebiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   
4. 
   Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987.
   
5. 
   Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.
   
6. 
   Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike.Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.
   
7. 
   Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000.