O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Tu'rkiy xaliqlarg'a ortaq bolg'an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali

ilimpazlardin' pikirleri
Bul jaziwlarg'a qizig'iwshilig'i ku'shli bolg'an fin-ugor ja'miyeti 1890-jili Rossiya Ilimler Akademiyasi akademigi V.V.Radlov basshilig'inda 1891-jili ekspeditsiyalar sho'lkemlestirdi. Bul ekspeditsiya jaziwlardi atlasqa tu'siriwden basqa na'tiyjege erise almag'an.
Tasqa jazilg'an bul sirli so'zlerdin' en' da'slepkilerin birinshi bolip oqig'an Daniya ilimpazi Vil'gelm Tomsen degen adam bolg'an. Ha'riplerdin' bir birine uqsaslig'in aniqlaw barisinda V.Tomsen «Ta'n'ri, «tek» degen so'zlerdi oqiw mu'mkinshiligine erisken ha'm bul jaziwlar a'yyemgi tu'rk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Oris ilimpazi V.V.Radlov 15 ke jaqin ha'ripti oqiwg'a miyasar bolg'an. Tomsennin' pikirine tiykarlang'an ol esteliktegi jaziwlardi tolig'i menen oqiy alg'an ha'm awdarg'an.
So'z etilip otirg'an Orxon-Enisey jazba esteliklerin u'yreniwde V.Tomsen, V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geynel', Yu.Nemat, S.E.Malov, I.V.Stebleva usag'an alimlardin' xizmetleri ayriqsha. Orxon-Enisey jaziwlari - tariyxiy estelik. Bul estelik tu'rkiy xaliqlarin birlestiriw ushin gu'resken tariyxiy ko'semlerdi so'z etedi.
Orxon-Enisey jazba estelikleri tu'rk qag'ani Bilke qag'an, onin' inisi siyasiy isker Qultegin, olardin' ken'esgo'yi (a'kesi) Tonyukuk hu'rmetine arnalg'an.
Taslarg'a qashap jazilg'an bul esteliklerdin' tariyxi bar. Bizge belgili bolg'an dereklerge na'zer salsaq «Tu'rki xalqinin' azamati Qultegin 731 jildin' jaz aylarinin' birinde sawashta qaza tapqan pu'tkil tu'rki xalqi jiynalip, Qultegin erligin sipatlap, u'lken estelik ornatqan»^a Orxon-Enisey jazba estelikleri tiykarinan u'shew bolip, birinshisi - Bilke qag'ang'a, ekinshisi - Qulteginge, u'shinshisi - Tonyukukke arnalg'anin an'laymiz.
Ilimiy ortaliqta Bilke qag'ang'a arnalg'an jaziwdi - «Kishi jaziw», al Qulteginge bag'ishlang'an jaziwdi - «U'lken jaziw» dep atasadi.

3. 
   «Kishi jaziw»
   

Bilke qag'ang'a arnalg'an jaziwdi «Kishi jaziw» dep ataliwinin' ma'nisi - basqalarina salistirg'anda ko'leminin' kishi bolg'anlig'inan degen boljaw jasaymiz.
«Kishi jaziw» dag'i da'slepki onlag'an qatar Bilke qag'annin' ritorikaliq shaqiriq - su'reni menen baslanadi. Bul qatarlarda Bilke qag'an xalqin, ordani, ullarin, aqliq ha'm shawliqlarin o'zi aytqan so'zlerdi diqqat penen tin'lawg'a shaqiradi. Bilke qag'ang'a arnalg'an bul «Kishi jaziw» di jazdirg'an adam o'zin esteliktin' son'g'i qatarinda Iolliq tegin dep tanistiradi. Taslarg'a jaziliwi tiyis so'zlerdi aytip otirg'an adam Bilke qag'annin' o'zi bolg'an, yag'niy Bilke qag'annin' eske tu'iriwleri tasqa qashalg'an. Tu'rki xaliqlarin biriktiriw ha'm g'a'rezsizligi ushin gu'resken Bilke qag'annin' eske tu'siriwlerinde ko'p g'ana O'tuken qoynaui, Shantun jaziqlig'i, Tog'iz ersen, Tibet, Inju ko'li, Temir da'rwaza, Bayqara, Shug'ay qoynawi dep atalg'an tariyxiy, geografiyaliq atamalar so'z etiledi. Otiz tog'iz «Og'uz bekleri», tu'rki xalqi, tabg'ash xalqi, tatlar turali bazi-bir mag'liwmatlardi ushiratamiz. Bilke qag'annin' so'zlerinde o'zi tuwilip o'sken tu'rki xalqinin' ta'g'dirine degen jan ashirlig'i ayriqsha seziledi. Hiyleker tabg'ash xalqinin' aldawina isenip qirilip qalg'an tu'rklerdin' ayanishli awhalina Bilke qag'an og'ada azaplanadi:
Tu'rkiy xalqi qirildin',
Tu'rkiy xalqi joq boldin', -
dep u'lken gu'yzeliske tu'sedi. O'z xalqinin' sadalig'in o'tkir sing'a aladi:
Ashliqti da toqliqti da tu'sinbeysen',
Bir toysan' ashliqti umitip ketesen',
Sadalig'in' ushin aldandin',
Bilke o'zinin' qag'an bolip taxtqa otiriwin ulli waqiya dep bahalaydi. Bul waqiyani Ta'n'rinin' sawg'asi dep tu'sinedi. Xalqi ushin jan ayamay gu'res ju'rgizgenin u'lken ko'terin'kilik penen bayanlaydi:
Ta' n' rim j arilqag' anliqtan,
Basima baxit qusi qondi.
Qag'anliqqa eristim.
Qag'an bolip,
Joq bolip baratirg'an,
Xaliqti bar qildim.
Gedeydi bay ettim,
Azdi ko'beyttim.
Bilke qag'an a'wladlarg'a qaldirip otirg'an estelik so'zlerin tasqa qashap jazg'an usta kim ekenligin aytip o'tiwdi de umitpaydi:
Tabqash qag'annin' ustasina,
Qashaw menen jazg'izdim, -
dep ayriqsha atap o'tedi ol. Bul jazba esteliktin' tiykarg'i mazmuni tu'rki xalqin u'lken ma'mleket halatina keltiriw ushin gu'res ju'rgizgen Bilke qag'annin' siyasiy, a'skeriy atlanislarin su'wretlewden ibarat.

4. 
   «U'lken jaziw»
   

Orxon Enisey jazba esteliklerinin' ekinshisin ko'lemi u'lken bolg'anliqtan «U'lken jaziw» degen atama menen ataw qa'liplesken. Bul «U'lken jaziw» dag'i so'zler de Bilke qag'annin' tilinen aytiladi. Bul do'retpenin' «Kishi jaziw» dag'idan tiykarg'i ayipmashiliqlarinin' biri - tu'rkiy qa'wimlerge hu'kimdarliq etken tu'rk qag'anlarinin' jawingerlik ha'reketlerinen bazi bir dereklerdi de ushiratamiz. Bilke qag'annin' tasqa qashalg'an monologiina qarap pikir ju'riter bolsaq, en' da'slepi tu'rkiy qag'anlar pu'tkil adamzat u'stinen hu'kimdarliq etken degen juwmaq shig'adi. Babalarimiz bolg'an Bumin qag'an, Istemi qag'an da'wirleri maqtanish penen tilge alinadi:
Biykte Ko'k Ta'n'iri,
To'mende qara jer jaralg'an,
Ekewinin' arasinda,
Adam balasi u' stinen,
Babam Bumin qag'an, Istemi qag'an.
Qag'amliq etken, -
dep baslanadi «U'lken jaziw» dag'i so'zler. Sonday-aq «U'lken jaziw» da Bilke qag'an tariyxiy tulg'alar bolg'an o'z a'kesi Elteris qag'andi, anasi Elbilge qatindi tilge aladi. Bumin qag'an ha'm Istemi qag'an o'lgen son' olar du'zip ketken qag'anliq idirap Tabg'ashlarg'a g'a'rezli bolip qaladi. Tariyxiy, siyasiy za'ru'rlik na'tiyjesinde tu'rkiy qa'wimler o'zlerinin' basina joq bolip ketiw qa'wpi do'ngenlikten Bilke qag'annin' a'kesi Elteris qag'andi hu'kimdar etip taxqa otirg'izadi. Elteris qag'an toz-toz bolip ketken tu'rkiy xaliqlardin' batirlarin izlep, olardin' basin biriktiredi. Jawlari menen bolg'an sawashlarda qaharmanliqlari menen ko'zge tu'sedi.
A'kem qag'an usilayinsha...
Qiriq jeti ret atlandi,
Jigirma ret ayqasti
Ta'n'ri jarilqag'anliqtan Eldi el etti
Qag'anlig'in nig'aytti.
Jawin jen' di,
Dizesin bu'ktirdi,
Basin en'keytti.
A'kem qag'an usilayinsha el-jurt Sorap dun'yadan o'tti...
Elteris qag'an yag'niy Bilkenin' a'kesi o'lgen son' onin' ornina Bilkenin' ag'asi qag'an bolg'anlig'i tuwrali derekler bar. Bul derekler «U'lken jaziw» da eslenip o'tiledi.
A'kem qag'an usilayinsha el-jurt,
Sorap du'n'yadan o'tti - A'kem qag'annin' basina,
Baz qag'annin' balbali (mu'sini) qoyildi.
Onin' elinin' u'stinen,
Ag'am qag'an boldi.
«U'lken jaziw» da bunnan keyingi ulken imperiya quriwdag'i sawashlardan son' Bilke qag'ann'in' inisi Qultegin menen tu'rli ma'mleket hu'kimdarlig'in bekkemlew ha'm ken'eytiw ushin gu'resleri, bul sawashlardag'i Qulteginnin' qaharmanliqlari so'z etiledi. Jaziwdin' son'inda Qulteginnin' qazalaniwi og'an Bilke qag'annin' qayg'iriwi mazmuni su'wretlengen qatarlar menen juwmaq beriledi.
a. «Toniko'k jaziwi»
«Toni ko'k» jaziwi da qiziqli pikirlerdi oytadi. Mag'liwmatlarg'a qarag'anda bul jaziw 750-jili Selengi da'r'yasinin' boyina ornatilg'an, shama menen 716 jilg i tariyxiy waqiyalardi bayanlaw menen baslang'an. Bul jaziwda da Bilke qag'an, Toni ko'k, Elteris isimleri ushirasadi. Conday-aq «Kishi jaziw» ha'm «U'lken jaziw» da ushiraspaytug'in. Kun Sekun, Tan'ri Sem, Tu'rk Sir degen adam atlari da gezlesedi. «Toni ko'k jaziwi» o'z aldina teren'irek u'yreniwdi talap etedi.
Bekkemlew usliin sorawlar

1. 
   «Orxon-Enesey» jazba estelikleri neshege bo'linedi?
   
2. 
   «U'lken jaziw» kimge arnalg'an ha'm kim tarepinen ornatilgan?
   

.3.« Kishi jaziw» kimge arnalg'an ha'm kim tarepinen ornatilgan?

4. 
   «Tonikok jaziwi» kimge arnalg'an ha'm kim tarepinen ornatilgan?
   
5. 
   Orxon Enisey jazba esteliklerinde kanday yaaqiyalar bayanlang'an?
   

Paydalanilg'an a'debiyatlar:

1. 
   Karimov I.A. Istiqlol va ma'naviyat, 1-kitob, T., «Wqituvchi», 1994.
   
2. 
   Mallaev N.M. Wzbek adabieti tariyxi, 1-kitob, T., «Wqituvchi», 1976.
   
3. 
   Gumilev L.N. Drevnie tyurki. Izd-vo «Nauka», M., 1967
   
4. 
   Mambetov K. A'yyemgi qaraqalpaq a'debiyati. N., «Qaraqalpaqstan», 1976.
   

JOBASI:

1. 
   «Og'uznama» nin' izertleniwi
   
2. 
   «Og'uznama» nin' payda boliw tariyxi
   
3. 
   «Og'uznama» nin' ideyaliq mazmuni
   
4. 
   «Og'uznama» nin' a'debiyatimizdag'i orni
   

Tayanish tu'sinikler:
«Og'uznama» nin' izertleniwi. ideyaliq mazmuni, payda boliw tariyxi, a'debiyatimizdag'i orni haqqinda tu' sinikler beriw

1. 
   «Og'uznama» nin' izertleniwi
   

«Og'uznama» tu'rkiy xaliqlardin' ma'deniyati tariyxinda a'hmiyetli orinlardin' birin iyeleytug'in shig'armalardin' biri. «Og'uznama» IX a'sirde jazilg'an. Bul shig'arma tiykarinan Og'uzlardin' tariyxi haqqindag'i da'stan bolip «Og'uz batirdin' tuwiliwi ha'm Sirdar'ya jag'alarinan baslap Edilge shekemgi bolg'an sawashlarin so'z etedi. Tariyxiy hu'jjetlerge qarag'anda Og'uzlardi tu'kmenler menen baylanistiriwshi boljawlar ko'birek ushirasadi.
Biraq tariyxta Og'uzlardi qaraqalpaqlardin' ata-babalari bolg'an pechenekler menen de baylanistiriwshi hu'jjetler saqlanip qalg'an. Sebebi, IX-X a'sirlerde og'uzlar Sir da'r'yanin' to'mengi ag'isi Aral ten'izinin' boyin jaylag'an.

2. 
   «Og'uznama» nin' payda boliw tariyxi
   

Al X a'sirde ko'pshilik og'uzlar pechenekler jaylag'an Jayiq da'r'yasinin' boyina qaray awisqanlig'i ma'lim. Bul derekler rus jilnamalarindag'i tu'rklerdi eske saladi. Sonliqtan da qaraqalapqlardin' ata-babalari dep esaplang'an pechenekler ha'm og'uzlar arasinda sol waqittin' o'zinde-aq baylanistin' bolg'anlig'in biykarlawg'a bolmaydi. Usig'an baylanisli bolsa kerek, akdemik V.M. Jirmunskiy «X a'cir menen XII a'sir aralig'inda og'uzlar menen pechenekler arasinda bir qansha jaqin qatnasiq boladi» dep ko'rsetedi.

2. 
   «Og'uznama» nin' ideyaliq mazmuni
   

«Og'uznama» tiykarinan on eki baptan ibarat bolip. Ha'r bir bapta Og'uz batirdin' qaharmanliqlari jirlanadi.
Eger «Og'uznama» nin' mazmunina na'zer awdarsaq ata-babalarimizdin' tariyxina baylainsli qiziqli su'wretlewlerdi ushiratamiz. «Ku'nlerden bir ku'n Ay qag'an ko'z jarip Og'uz degen ul ko'redi. Og'uz qiriq ku'nnin' ishinde ju'rip, bir jilda jigit bolip er jetedi. Son'inan u'ylenip, Ay, Ku'n, Juldiz isimli perzentli boladi.
Ekinshi hayalinan tuwilg'an balalarg'a Aspan, Taw, Ten'iz dep at qoyadi. Shig'armanin' son'g'i bo'limlerinde usi Og'uz qag'annin' atlanislari ha'm og'uzlar elatin gu'llendiriw ushin islegen isleri haqqinda so'z boladi.
Ja ne bir xarakterli jeri Oguzdin' Qipshaqbay, Qan'libek degen ulli bahadirlari bolg'an. Bul bahadirlar tariyxtag'i qipshaqlar menen qan'lilardi eske tu'siredi. Bunnan tisqari Oguzdin' alti ulinin' boliwi qaraqalpaq etnografiyasina da og'ada sa'ykes.
«Og'uznama» nin' tili ma'selesine keletug'in bolsaq, shig'arma IX a'cirde jaziliwina qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha jaqin. Ma'selen:
«Qa'ne ku'nlerden bir ku'n Ay qag'andi qozu yarib boladi, erkek og'ul togurdi. Oshul ogulnun' onlugi yrag'i ko'k erdi, ag'izi atash qizil erdi, ko'zleri al, sachlari, qashlari qara erdiler. Yaqshi isilerden qoruqluq erdi. Oshul ochul anasinin' ko'gusundan ichmedi, et ash su'rme tiledi, tilge kele bashladi. Qiriq kundun son bedulledi, yurdi oynadi».
«Og'uznama» da «Igor' polki haqqindag'i jir» dag'i Bayan siyaqli og'ada dana Ulli Tu'rktin' ati gezlesedi. Sol waqittag'i jirlardin' avtorlari shig'armanin' basli qaharmani sipatinda qatnasiwina qarag' anda «Og'uznama» nin' avtori Tu'rk boliwi kerek degen pikirge kelemiz.
Bekkemlew ushin sorawlar

1. 
   «Og'uznama» ni qaysi ilimpazlar izertlegen?
   
2. 
   «Og'uznama» nin' payda boliw tariyxi qanday?
   
3. 
   «Og'uznama» nin' ideyaliq mazmunin aytip berin'?
   

Paydalanilg'an a'debiyatlar:
Pis'mennie pamyatniki Vostoka. M., Izd., Nauka. 1972.
Erte da'wirdin' a'debiy estelikleri. N., «Qaraqalpaqstan», 1986.
Mambetov K. Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. N., «Bilim», 1992.
JOBASI:

1. 
   VIII-XII a'cirdegi Og'uz-qipshaq qa'wimlerinin' a'debiy esteligi- «Kitabi dedam Korkut»
   
2. 
   Qorqit ata kitabinin' payda boliw da'wiri ha'm u'yreniliw tariyxi.
   
3. 
   Qorqit ata kitabindag'i didaktikaliq, filosofiyaliq, estetikaliq ko'z-qaraslar.
   
4. 
   Qorqit ata kitabindag'i on eki jirdin' syujetlerinin' qaraqalpaq da'stanlarindag'i syujetler menen uqsaslig'i.
   

Tayanish tu'sinikler:
Qorqit ata kitabinin u'yreniliwi., izertleniwi. ideyaliq mazmuni, payda boliw tariyxi, syujetler menen uqsaslig'i haqqinda tu' sinikler beriw

1. 
   VIII-XII a'cirdegi Og'uz-qipshaq qa'wimlerinin' a'debiy esteligi- «Kitabi dedam Korkut»
   

Qa'nige ilimpazlardin' jaziwlarina qarag'anda VIII-XII a'cirlerden baslap-aq tu'rk qa'iwilerinin' oraylasqan jeri Sirda'r'yanin' joqarg'i ha'm to'mengi ag'isi a'tirapindag'i ken' paytaxt jerler bolip, olar o'zlerinin' a'det ha'm da'stu'rleri, sonday-aq til jaqinlig'ina baylanisli og'uz ha'm qipshaqlar degen at penen qatar aytila baslag'anlig'i ma'lim. Bulardin' ma'ka'n etken territoriyasi Chirchik da'r'yasi a'tirapinan baslanip, tu'slik qipshaq dalalarina shekem dawam etken. Olardin' paytaxti Jan'akent IX a'cirdin' o'zinde-aq shig'istin' en' ko'rnekli qalalarinin' birine aynalg'an edi.
Og'uzlar ha'zirgi tu'rkmen ha'm azerbayjan xaliqlarina tiykar salg'an bolsa, qipshaqlar ha'zirgi qaraqalpaq, qazaq, o'zbek, qirg'iz ha'm basqada tu'rk tilles xaliqlar etnogenezinde basli orindi iyeleydi. Bul da'wirdin' a'debiyatinan bu'gingi da'wirimizge u'lken a'debiy miyraslar qaldi. Olardin' arasinda «Korqit ata» kitabi menen «Og'uznama» en' bahali a'debiy miyraslardan esaplanadi. Bul ati atalg'an eki shig'arma da pu'tkil dun'ya a'debiyati maydanindag'i, o'tmish da'wir ma'deniyatinin' en' a'jayip g'a'ziynelerinen ekenligi belgili.

2. 
   Qorqit ata kitabinin' payda boliw da'wiri ha'm u'yreniliw tariyxi.
   

Qorqit ata kitabi («Kitabi dedam Korkut») og'uz-qipshaqlardin' qahar-manliq da'stani bolip VIII-XII a'cirdegi Sirda'r'ya boyin jaylag'an og'uz-qipshaqlardin' turmisin so'z etiwshi a'debiy estelik bolip esaplanadi. Qorqit waqiyalari negizinen VIII a'sirde payda bolg'an bolsa da, kitap negizinen XVI a'sirde Azerbayjanda xatqa tu'sirilip «Kitabi dedam Korkut g'ali lisan tayfa og'uzan» degen at penen ma'lim. Qorqit ata kitabinin' negizgi syujetleri Sirdar'ya a'tirapindag'i Jan'akent qalasinin' do'gereginde payda bolg'an. Ati ha'm islegen isleri an'izg'a aynalg'an. Qorqittin' so'z etilip atirg'an territoriyasinda jasag'anlig'inin' da (payda) o'zi bul pikirdi tastiyiqlaydi. Biraq belgisiz sebepler menen bul kitaptag'i jer, suw atamalari jag'inan a'dewir o'zgesheliklerge ushirag'anlig'in ko'remiz. Bul ma'selege u'lken itibar bergen V.Bartol'd o'zinin' «Tu'rk eposi Kavkazda» degen
miynetinde «bunin' en' basli sebebi jirdin' payda bolg'aninan jeti a'sir kiyinirek xatqa tu'siriliwi edi. Sonin' ushin da jirdin' payda bolg'an waqti, ha'tte atamalari a'dewir o'zgeriske ushiradi», - dep da'lilleydi.

3.