O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Din ha'm ta'sawwif - «Devani hikmet» tin' jetekshi ideyaliq negizi.

Hikmetlerde Xoja Axmed Yassawiy ati «Qul Xoja Axmed», «Xoja Axmed Yassawiy», «Axmed Ibn Ibrahim», «Sultan Xoja Axmed Yassawiy», «Yassawiy miskin Axmed», «Miskin Yassawiy» ha'm «Xoja Axmed» ta'rizinde berilgen.
Til ha'm uslub jag'inan da «Devani hikmet» nusqalari bir-birinen u'lken parqi bar. «Devani hikmet» tin' bir nusqasi da Yassawiy tilinin', XII a'cirdin' da'l tiykarg'i esteligi bola almaydi. Sebebi Yassawiy hikmetleri awizdan-awizg'a o'tip, kitaptan-kitapqa o'tip o'zinin' da'slepki tillik sapasin a'lle qashan o'zgertip jibergen.
Din ha'm tasawwip -»Devani hikmet» tin' jetekshi ideyaliq mazmini. Axmed Yassawiy islam dininin' nizam-qag'iydalari ha'm u'rp-a'detlerinin' jiyindisi bolg'an «shariyat»ti, «tariqat»ti, ishqi ilahiyi-»ma'rifat»ti, quday ha'm og'an erisiwdi - «haqiyqat» ti na'siyatlaydi.
Kitap Axmed Yassawiydin' sufistlik ideyadag'i pikiri menen baslanadi:
A'y, a'hli musilman,
So'zime inan,
Bul dun'ya o'tkinshi,
Bul dun'ya zindan.
Ol negizgi dun'yada bolip atirg'an a'dalatsizliqlarg'a qarsi shig'adi. Biraq ol a'dalatsizliqlar menen bul ha'sh qanday gu'resip bolmaydi. Alla tala olardi qatal jazalaydi. Al senin' bolsa, ol jaqta ekinshi o'mirin' baslanadi, - dep u'gitleydi.
Basim topraq, ko'zim topiraq, o'zim topraq,
Haqiyqatqa jetermen - dep ruwxim tarqaq,
Ol dun'yada bolar eken tek haqiyqat.
Tamshi bolip jer astina kirdim, mine.
Yassawiy allatalani alg'islaw menen bir qatarda o'zi jasag'an ja'miyetke sinap-minewshi ko'zleri menen qaraydi. Patsha, wa'zir, sultan siyasatlari da og'an jaqpaydi. Xaliqtin' da'riwishlerdin' u'gitlerin tin'lamay atirg'anlig'ina qatti naliydi.
A'hli dun'ya xalqimizda sawat yoq,
Patshalarda, wa'zirlerde a'dalat yoq,
Da'wrwishlerdin' duwasinda inabat yoq,
Bir g' aniybet bashin' izg' a tu' shti doslar Axirzaman alimlari zalim boldi,
Xoshametti a'ylegenler alim boldi,
Haqni aytqan da'rwirshilerge g'a'nim boldi,
A'jep sumliq zamanlar boldi doslar


payg'ambar ha'm Arab, parsi ha'm
Xoja Axmed Yassawiy sol da'wirdegi quran su'releri menen bir qatarda a'wliyeler haqqinda an'izlardi da jaqsi bilgen. O'zine ta'n shayirshilig'i bar. tu'rkmen poeziya u'lgilerin jaqsi o'zlestirgen ha'm oni a'piwayi tu'sindirip bere alg'an shayir. Da'rwish kiyimin kiyinip, joqshiliqta o'mir keshirgen. O'zin islam dininin' na'siyatshisi esaplag'an. Ol o'zinin' qosiqlarin ha'mme birdey oqiy almaslig'in da sezedi.
Menin' aytqan hikmetimnin' sani yoqdur,
Ha'mmelerge oqip alar imkan yoqdur,
Xoja Axmet so'zi erur da'rtke da'rman,
Taliplarg'a bayan etsem qalmas a'rman.
Yassawiydin' pikiri boyinsha adam balasinin' en' basli dushpani - na'psi. Adamnin' na'psi jasirin tu'rde orinlanatug'in bolsa bul - urliq. Biraq allatala oni bilip, esapqa alip turadi. Sonin' ushin da men alla tala ta'repindemen dep aytadi:
Ag' ash atqa mingizip,
Salsa soni la'ha'tke,
Eki iynin'de perishte,
Tutar soraw-juwapqa,
Dozaqqa tutar basin' di,
Ko'resen' ko'p xorliqti,
O dun'yada hesh waqit,
Keshirmeydi xorliqti.
Yassawiy haqiyqiy sufist. Ol derlik ha'r bir hikmetinde bul dun'yanin' go'zzallig'in umitiwdi ilaji bolg'aninsha ha'r qanday adam xorzar jasap, o dun'yanin' ra'ha'tin ku'tiwi kerekligi haqqinda uqtirmaqshi boladi.
Bilgin' kelse axirettin' sawdasin,
Umit tezden bul dun'yanin' g'awg'asin,
Sen terersen' sonda ja'nnet miywasin,
Bas qosarsan' ja'nnet g'ulmanlarina.
Qullasi, Yassawiy «Bul dun'yada ha'mme na'rsege qanaat etiw kerek» deydi.

3. 
   Devani hikmet» tin' qosiq qurilisi ha'm tili, onin' qaraqalpaq tiline jaqinlig'i.
   

«Devani hikmet» tegi ayirim qosiqlar liro-epikaliq xarakterge iye bolsa da, lekin qosiqlar lirikaliq qosiqlardan ibarat. Sonliqtan, «Devani hikmet» lirikaliq toplam. Liro-epikaliq qosiqlarinda din ha'm ta'sawwifti ayirim rawiyatlar bayani menen na'siyatlag'an, lirikaliq qosiqlarind ritorikaliq qaratpa usilin qollanadi.
«Devani hikmet» tegi bir neshe g'a'zzeldi esaplamag'anda , devan murabba formasindag'i qosiqlardan quralg'an. Ba'ntler tort qatardan quralg'an qaraqalpaq xaliq awizeki do'retiwshiliginde ha'm jazba a'debiyatinda ushirasatug'in qosiq tu'rlerinen ibarat. Yassawiy ha'm onin' dawamshilari o'z diniy ha'm tasawwifliq qaraslarinan xat-sawati bolmag'an xaliq massasi ortasinda ken'irek tarqatiw maqsetinde to'rtlik formasinda jazg'an. Ba'ntleri to rt qatardan ibarat bolg'an hikmet, tiykarinan aaab, vvvb tu'rinde wyqasadi, ko'binese birinshi ba'nttegi to'rtinshi qatar keyingi ba'ntlerde qaytalanip keledi.
Aruzda ayirim qosiqlardi esapqa almag'anda «Devan» dag'i barliq qosiqlar barmaq o'lsheminde jazilg'an.

4. 
   Qaraqalpaq poeziyasinin' rawajlaniwinda Yassawiy do'retiwshiliginin' a'hmiyeti.
   

«Devani hikmet» te arxaik elementlerdi de, dialektalogiyaliq qa'sietlerdi de, parsi-ta'jik tilinin' ta'sirinde seziledi. Devanda ezuq (gu'na), jmaq (ja'nnet), ariq (pa'k, taza), emgak (miynet) ha'm basqa arxaik so'zlerdin', evuq (jaqin), ilig (qol) kibi territorial diolektlerge ta'n so'zlerdin', bad (jaman), kas (kishi), bozi (oyin, ermek), obu gil (suw ha'm topraq) siyaqli parsi-ta'jik so'zleri «u» da'nekerinin' qollaniliwi, devan-nin' Stambul ha'm Qazan baspalarinda tu'rk ha'm tatar tili elementlerinin' ushraytug'inlig'in ko'rsetedi.
Devanda qayta-qayta ta'kirarlanip kelgen gu'na, duzaq, zikir, aqret, hayat, pir, subhan, pana, qiyamet, g'ayip, ha'dj, haq siyaqli din ha'm taswwifqa bayla-nisli so'z ha'm terminlerdin' ju'da' ko'p qollaniliwi «Devani hikmet» tili-nin' ju'da' xarakterli belgilerinen biri.
Xoja Axmed Yassawiy hikmetlerindegi siyaqli qaraqalpaq a'debiyatinda A'jiniyaz, Berdaq do'retiwshiligin de dun'yanin' jaratiwshisi jalg'iz ha'm mehriban allatala degen pikirler orin alg'an. A'sirese, bul da'stu'r A'jiniyaz poeziyasinda aniq ko'rinedi. Shayirdin' «Bir janan», «Bir pa'riy», «Go'zzal-lar», «Demishler» qosiqlarinda haq diydarina ashiq boliw, ta'rki dun'yaliq ideyalari bar.
Qullasi, «Devani hikmet» sufizm ta'liymatlarin na'siyatlawshi, tarqatiwshi shig'arma. Bul ta'liymat Yassawiydin' sha'kirtleri Sulayman Baqirg'aniy, Baba Mashin, O'zgendiy, Xudaydod, Ubaydiy ta'repinen dawam ettirilgen.
Paydalanilg'an a'debiyatlar:

1. 
   Axmed Yassawiy. Hikmetler. - Tashkent, 1990 y.
   
2. 
   
   
   151-162 bet.
   1992 j. 71-78
   Mallaev N. Wzbek adabieti tariyxi., - Tashkent: «Wqituvchi» 1976 y.
   
3. 
   Mambetov K. Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. - No'kis, «Bilim», betler.
   

8-tema: AXMED YuGNAKIY (2 saat)
JOBASI:

1. 
   Axmed Yugnakiydin' o'miri ham a'debiy xizmeti
   
2. 
   «Hibatul haqoyiq» da'staninin' nusqalari ha'm olardin' u'yreniliwi
   
3. 
   Da'stannin' qurilisi
   
4. 
   «Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig'i») da'staninda ta'lim- ta'rbiyaliq, ag'artiwshiliq ma'seleleri. Ilim haqqinda oylar.
   
5. 
   Da'stannin' ko'rkemlik da'rejesi ha'm tili.
   
6. 
   Tu'rkiy xaliqlar a'debiyatinda tutqan orni
   

1. 
   Axmed Yugnakiydin' o'miri ha'm a'debiy xizmeti
   

Tu'rkiy xaliqlardin' ko'pshiligi derlik Axmed Yugnakiydi o'zlerinin' talantli shayiri ha'm danishpan ustazi sipatinda ta n aladi. Onnan saqlanip qalg'an jalg'iz a'debiy miyras «Hibatul- haqoyiq» pu'tkil tu'rkiy tilles xaliqlardin' ko'rkem so'z o'neri ha'm a'debiy tilinin' ju'da' bahali esteligi sipatinda du'n'ya a'debiyati tariyxina belgili.
Axmet Yugnakiydin' o'miri ha'm xizmeti haqqinda bizin' da'wirimizge shekem mag'liwmatlar ku'ta' az saqlanip jetkenligi ma'lim. «Hibatul-haqoyiq» tin' ayirim qatarlari ha'm onin' nusqalarina oni u'yreniwshi alimlar ta'repinen jazilg'an ko'zqaraslar shayirdin' o'miri ha'm do'retiwshiligi haqqinda biraz mag'liwmatlar beredi. Aytip o'tkenimizdey avtor qatarlarinda bazi bir kerekli dereklerdi ushirastiramiz:
Atachi ati Ma'ha'mediy Iukakiy,
Ediy Axmed ogli, yok hech shaki.
Yag'niy: Shayirdin' a'kesinin' ati Muxammed Yugnakiy, al o'zinin' ati Axmed ekenligi tuwrali mag'liwmatqa iye bolamiz.
Edibning yeri, Iuginen erur,
Sefaliq eta'b yer, kongullar yarur,
Yaki Shayirdin' tuwilg'an jerinin' ati Yugnak, zeynin'di ashatug'in bir a'jayip jer - dep jaziwina qarag'anda, o'zin Axmed Yugnakiy dep atag'anin eske alg'animizda bul shayirdin' shininda da Yugnak qalasinda tuwilg'anina ja'ne bir ma'rte isenim payda boladi. Belgisiz adam ta'repinen jazilg'an ko'rsetpede shayirdin' ko'zi soqir bolg'ani ha'm kitaptin' 14 baptan ibarat ekenligi aytiladi. Tuga kurmas erdi adibnin'g kwzi,
Tuzatti bu wn twrt bob ichra swzi.
«Hibatul haqoyiq» da'staninin' nusqalari ha'm olardin' u'yreniliwi

2. 
   «Hibatul haqoyiq» da'staninin' nusqalari ha'm olardin' u'yreniliwi
   

Axmed Yugnakiy haqqindag'i mag'liwmatlar usilardan ibarat. Biraq shayirdin' «Hiybatul haqoyiq» da'stani bul mag'liwmatlardi bir qansha toliqtiriwg'a, avtordin' jasag'an da'wirin shamalap ko'rsetiwge imkan beredi.
1906-jili tu'rk alimi Najib Asim Stambuldag'i Sofiya meshitinin' kitapxanasinda mong'ol tilindegi risolalar toplamina kiritilgen bir qol jazbani tapqanlig'i ma'lim. Qol jazba tu'rkiy tilde bolip, ol mong'ol tilinde jazilg'an xatlar toplamina aljas kiritilgen. Tabilg'an qol jazba ele ilim du'nyasina ma'lim bolmag'an Axmed Yugnakiydin' «Hiybatul haqoyiq» da'stani edi. Qol jazba hijriy 884 jildin' 7 zulqa'da ayinda (1480 jildin' 30-yanvarinda) Ctambulda Abdirazaq Bahshiy ta'repinen ko'shirilgen bolip, ka'tib XV a'sirde uyg'ir jaziwi ko'pshilikke tanis bolg'ani ushin, uyg'ir jaziwi menen ko'shirilgen tekstke qatarlardan keyin arabsha transkriptsiyada ha'm parsi-ta'jik tilinde ayirim tu'sinikler de beredi. Bunnan keyinde bir neshe qol jazbalardin' tabilg'anlig'i ma'lim. Solardin' ishinde en' eskisi Samarqand nusqasi bolip, bul nusqa 1444-jili Samarqandli kalligraf Zeynul-Abiddin Juraniy degen kisi ta'repinen eski uyg'irha'ribi menen ko'shirilgen.
Najib Asim 1334 (1916) jili «Hibatul-haqoyiq» ti 1480-jilg'i nusqasi tiykarinda asmanli tu'rk tiline awdarmasi menen baspadan shig'aradi, og'an so'z basi jazadi, ayirim tu'sindiriwler beredi, kishi garmmatikaliq ocherk ha'm so'zlik du'zdi. Tu rk alimi Rashid Arat Rahmat 1951 jili, «Hibatul- haqoyiq» tin' jan'a salistirmasi baspasin birlestirdi. 1971-jili ayirim kitapsha sipatinda Q.Maxmudov ta'repinen tayarlang'an tekst tiykarinda basildi.
Da'stannin' birinshi babi (1-10 ba'ytler) qudayg'a, ekinshi babi (11-19 ba'ytler) payg'ambar ha'm to'rt xalifag'a bag'ishlang'an. U'shinshi bap (20-33 ba'ytler) Dod-sipah-solarg'a bag'ishlang'an. Dod-sipahsolar zamannin' ulli a'meldarlarinan biri bolg'an, sebebi da'stan avtori oni bir neshe orinda «shaqim» dep ataydi. To'rtinshi bap (34-39 ba'ytler) kitaptin' jaziliw sebebi haqqinda bolip, shayir oni Dod sipahsolarg'a bir estelik sipatinda inam etkenin ko'rsetedi.

3. 
   Da'stannin' qurilisi
   

Da'stannin' da'slepki to'rt babi onin' (to'rt bab) kirisiw bo'limi bolip, tiykarg'i bo'lim besinshi baptan basalanadi.
Besinshi bap (40-62 ba'ytler) bilim maqtawi ha'm ja'hilliktin' za'leline, 6-bap (68-86 ba'ytler) til a'debi, 7-bap (87-110 ba'ytler) du'n'yanin' pa'niyligine, 8-bap saqiyliq ha'm baqilliqqa, tog'izinshi ha'm oninshi baplar (176-226 ba'ytler) turmis ma'selelerine bag'ishlang'an bolip, 11-bap (227-235-ba'ytler) kitaptin' epilogi.
Axmed Yugnakiy ilim-marifatti «Hibatul-haqoyiq» tin' orayliq ma'selelerinen biri etip qoydi, da'stannin' tiykarg'i bo'limi usi ma'sele menen baslanadi. Shayir alim menen ja'hildi bir-birine qarama-qarsi qoyadi, alim ilim menen baxit-saodat jolin tapsa, ja'hil nadanlig'i sebepli baxitsizliqlarg'a giripdar boladi, ilim ha'm alimdi qa'dirlew, ilim u'yreniwge tirisiw lazim deydi
So'z etpekshi edi ja'ne bilimdi,
Joldas bolg'ay sag'an ba'rha' bilimli,
Bilimli adam tura ku'nin'e jarap,
Bilimsiz adamlar, miywesiz daraq Biri o'tpes pishaq, birewi almas,
Bilimsizler bilimlige ten' bolmas.
Ha'mme waqit bilim kerek jigitke,
Bilimsizler usar maysiz jilikke.
Ilimsizler bolar maysiz su'yektey,
Ishi bop-bos, biraq elge kerektey .
Axmed Yugnakiydin' bul pikirleri, progresiv didaktikaliq ko'z-qaraslari bu'gingi ku'nde u'lken a'hmiyetke iye. «Hibatul-haqoyiq» didaktikaliq da'stan bolip, a'dep ikramliq ma'seleleri ondag'i ko'pshilik baplardin' tematikaliq tiykarin quraydi. Shayir til, so'ylew a'debi, saqiyliq, baqilliq, kemtarliq, arziw-arman-lar haqqinda pikirlerin ortag'a taslaydi. Misali, «jalg'an so'ylew ha'm o'tirikshiliktin' ziyani» haqqinda:
Jalg'an so'zde ma'ni bolmas jaltirar,
O'tirikshi adam qorqip qaltirar,
Ha'mme waqit jolin tabar tuwriliq,
Jalg'an so'zge sen qalarsan' quwirlip.
Jalg'an so'z- kesellik,tuwri so'z shipa,
O'tirikshi heshkimge etpegen opa.
Shayir ko'rsetiwinshe artiqsha dun'ya baxitsizliq alip keliwi mu'mkin:
Bul dunia na'kitin ya'gu kozgulik,
Ol artuq tila'na' vabod yitgulik.
(Bul dun'yanin' baylig'inan tek iship jep, kiyiwge g'ana jiyna. Basqasi awirliq etedi.)
Axmed Yugnakiy dun'yaparaz ha'm ashko'z adamlardi qatti ashkaralaydi. dun'yada sonday bir ash ko'z adamlar ko'beyip ketken. Olar arba-arba altinlar arttirip, jiynap bayisada, kiymlerin jamap kiyip ju'redi. Bul taypadag'i adamlar o'zin de ha'm a'tirapindag'i adamlardi da ashtan o'ltiredi. Sonin' ushin da ol: bul dun'yada jaqsi jasamaqshi bolsan', o'zgelerdi aldama. O'z miynetin' menen g'ana jasa, - dep uqtirmaqshi boladi.
Shayir da'stannin' to'rtinshi bo'liminde saqiyliq ha'm baqilliq haqqinda aytip, saqiyliqti baqilliq ha'm ziqnaliqqa qarama-qarsi qoyadi, bul ma'selelerge baylanisli pikirlerin basqa baplarg'a da sin'dirdi, ko'rkem til qurallarinan, ten'ewlerden ha'm xaliq maqallarinan paydalanadi.

4. 
   «Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig'i») da'staninda ta'lim-ta'rbiyaliq, ag'artiwshiliq ma'seleleri. Ilim haqqinda oylar.
   

Axmed Yugnakiy islam dinin idealastiradi, da'stannin' da'slepki qatarlarin qudayg'a, Muhammed payg'ambar ha'm to'rt xalifag'a atap, quran hayatlarin keltiredi.
Ol ja'bir shegiwshilerdi zalimlarg'a qarsi ko'teriwge, olarg'a sadiq ha'm opadar boliwg'a shaqiradi:
Jifo qildachingg' a enut qil vafo,
Orimas necha yusa qon birla qon.
(Kim ja'bir qilsa, sen og'an opa qil, qan menen qandi juwip bolmaydi.)
Axmed Yugnakiydin' pikirine «pa'niy dun'ya» za'ha'rli jilang'a uqsaydi, ol ra'ha't ko'riw ushin emes, ba'lki azap shegiw ushin jaratilg'an, onin' awirmanliqlarina ko'niw, shidam beriw kerek, baxit- ra'ha't bolsa tu's, qiyal yaki qustin' bir demde uship ketiwi:
Ezingi bulut-tak e tush-tak xash,
Darangsiz kechar baxt e qush tak uchar,
... Niqob kwtur ochun, birar yuz ochar,
Ezar qwl kuchar-tak, yana tark tochar.
(Baxit qiyal menen jazg'i bult ya tu'stey tez o'tip ketedi, yaki qustay ushadi. Dun'ya niqabin ko'terip, bir az waqit ju'zin aship ko'rsetedi, qollarin jazip bawirina almaqshi boladi da, tezden qashadi.)
«Hibatul-haqoyiq» avtori bir waqiyani bayanlaw waziypasin emes, ba'lki ilim, a'dep-ikramliq ha'm basqa ma'seleler haqqinda pikir ju'ritip, u'git-na'siyat beriw waziypasin o'z aldina qoyadi. Sog'an qaray, «Hiybatul-haqoyiq» didaktikaliq da'stan bolip, bul onin' ko'rkemlik qa'siyetlerin ha'm uslubin belgileydi. Da'standa syujet bolmasa da, onin' baplari mazmuni ha'm ma'nisi menen o'z-ara baylanisip, bir pu'tin kompozitsion qurilisin payda etedi. Avtor da'stannin' baplarinda ha'r qiyli ob'ekt, tu'siniklerdi beriw ha'm olardi bir-birine qarama-qarsi qoyiw tiykarinda olardan ha'r birinin' o'zine tan unamli ha'm unamsiz ta'repin ashadi. Bul usil avtorg'a da'standa qoyilg'an ma'selelerdi ma'lim konflikt foninda jaratiw ha'm juwmaqlaw, pikirlerden kelip shig'atug'in u'git-na'siyattin' ta'sirin ku'sheytiw ha'm shig'armanin' ko'rkemlik qunin asiriw imkaniyatin beredi.
«Hibatul-haqoyiq» ta ko'birek ushiraytug'in ko'rkem til qurallarinan biri- ten'ew. Axmed Yugnakiy bazi traditsiyaliq uqsatiwlardi ta'kirarlap qollansa da, lekin ol jan'a ha'm original uqsatiwlar do'rete alg'an. Da'stannin' kirisiwinde avtor Dod-sipahsolardi ten'izge ha'm o'zin jawin tamshisina uqsatadi. Bilimli kisi qimbat baha alting'a, ja'hil adam arzimas, qa'lbeki aqshag'a, bilimli hayal er adamg'a, bilimsiz er hayalg'a, bilimli jilikli su'yekke, bilimsiz jiliksiz su'yekke, dun'ya ka'rwan sarayg'a, tuwri so'z palg'a, jalg'an so'z awizdi ashitiwshi piyazg'a uqsatiladi.
Sonday-aq avtor da'standa metofora, alliteratsiya, qaytalawlardi isletedi.
«Hibatul-haqoyiq» ta «Qutadg'u bilig» siyaqli, aruzdin' mutaqorib bahrinde (faulun, faulun, faulun, faul) jaratilg'an. Bul ba'hrdin' hijo du'zilisi qag'iydasina su'yengen bolsa da, biraq o'lshemnin' rawanlig'in ta'miynlew maqsetinde bazi hijolardin' sozimlig'i ha'm qisqalig'i qag'iydasinan shetkerilep, hijonin' formasina g'ana emes, oqiliwi ha'm aytiliwina da ko'birek itibar beredi.
«Hibatul-haqoyiq» tin' kirisiw baplari g'a'zzel jolinda uyqasqan bolip, baplar xaliq qosiqlarina ta'n «aaba» to'rtlik ta'rizinde wyqasqan . Biraq ayirim orinlarda to'rtlik wyqasi buziladi.
«Hibatul-haqoyiq» a'yyemgi tu'rkiy a'debiy tilinin' qimbatli esteligi. Onda qa'dim (kiyim), kelinki (kiyingi), adoq (ayaq), qwd (quy- quymaq) kibi so'zlerdegi «d» arxaik elementi, adiz (ba'lent), og'un-ajun (dun'ya), akit (ka'rwan), chig'ay (qashshaq, gedey) siyaqli arxaizmler ushirasadi, onin' tili keyingi a'debiy estelikler tiline jaqiniraq. Xaliq maqallari da da'stannin' tilin, mazmunin bir qansha bayitadi. ol xaliq maqallarin dal yaki olardin' mazmunin saqlag'an hallar formasin qosiq qatarlarina muwapiqlastirip beredi. Axmed Yugnakiy o'zinen keiyngi a'wladqa a'dep-ikramliliq haqqinda jazilg'an «Hibatul haqoyiq» didaktikaliq shig'armasin miyras etip qaldirg'an. Aradan ko'p a'sir waqit o'tse de bul da'stan o'z qunlilig'in jog'altqan joq.
Paydalanilg'an a'debiyatlar:

1. 
   Axmet Yugnakiy. Qadimiy hikmetler. Toshkent: 1987 y.
   
2. 
   Mallaev N.M. Wzbek adabieti tarixi. 1-kitob, Toshkent, 1976 y.
   
3. 
   
   
   Tashkent, 1972 y. 1992 j., 102-
   Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» asari haqida, -
   
4. 
   Mambetov K. Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. -No'kis. «Bilim»,
   

107-betler

9. 
   tema: XIII-XIV A'SIRLERDEGI A'DEBIYAT (2 saat)
   

JOBASI:

1. 
   XIII a'sirdegi tariyxiy-a'debiy jag'daylar. Altin Orda da'wiri.
   
2. 
   Usi da'wirdegi ko'rkem so'z sheberleri
   
3. 
   «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so'zligi
   
4. 
   «Kodeks kumanikus»tin' tu'p nusqasi ha'm ol boyinsha izertlew jumislar ju'rgizgen ilimpazlar
   
5. 
   Jazba esteliktin' latin tiline awdariliwi
   
6. 
   «Kodeks kumanikus»te naqil-maqal, jumbaqlardin' qollaniliwi ha'm o'zshesheligi
   

Tayanish so'zler.
«Kodeks kumanikus»tin' tu'p nusqasi, awdariliwi, jazba estelik qaysi tillerdin' negizi sanaladi, jazba esteliktegi naqil-maqallar, jumbaqlar.

1. 
   XIII a'sirdegi tariyxiy-a'debiy jag'daylar. Altin Orda da'wiri.
   

XIII a'sirde Orta Aziya ha'm Qazaqstan xaliqlari o'z aldina otaw tigip bo'line qoymag'an edi. Shig'ista qarluqlar, orta bo'lekte og'uzlar, arqada qipshaqlardin' u'stemligi basim bolip, bulardin' ba'ri de bir-biri menen aralasip, uliwma «tu'rki» degen tildi payda etti. Olardin' qa'wimlik birligi tiykarinda jasap atirg'an jer sha'riyatina qaray dialektlik belgileri de bir-birinen pariq qilatug'in edi.
VI a'sirden baslap Orta Aziya ha'm Qazaqstanda u'stemlik etken arab tili, XI a'sirge kelip parsi tilinin' u'stemligi menen awmasa basladi. Bug'an en' basli sebep bolg'an ha'diyse, Orta Aziyag'a iran qa'wimlerinin' kelip qonislasa baslawi, onin' u'stine shig'is oyaniw da'wirinin' baslawshilari Rudakiy, Omar Hayyam, Firdawsiy, Saadiy ha'm Hafiz siyaqli danishpan shayirlardin' payda boliwi, basqa tildegi a'debiyatlardi isirin'qirap, parsi tilindegi a'debiyattin' u'stemligin alip keldi. Bunnan tisqari, Orta Aziyani ma'kanlag'an xaliqtin' parsi bo'legi o'zlerinin' etnikaliq birligin bekkemlep, o'zlerin ta'jikler dep atay basladi. Al tu'rki xaliqlarinin' arasinan shiqqan danishpanlardin' o'zleri de o'z tili menen qosa arab ha'm parsi tillerin u'yreniwge ma'jbu'r bolg'an. Sonin' ushin da bul da'wirdin' danishpanlarinin' ha'tte tiline qarap ta qaysi xaliqlardin' wa'kili ekenligin de ajiratiw qiyin. Ma'selen, Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy o'zleri tu'rki xaliqlarinin' arasinan shiqqan bolsa da barliq miynetlerin arab tilinde jazg'an. Parsi-ta'jik xalqinin' wa'kili Abu Aliy Ibn Sino haqqinda da tap usinday pikirdi aytiw mu'mkin.
Biraq solay bolsa da tu'rki tili diqqattan shette qalg'an joq. bul tilde shig'arma jazg'an ayirim alim ha'm shayirlar payda bola basladi. Olardan Ataiy ha'm Sakkakiy do'retpesin ko'rsetiw mu'mkin. Biraq bul shayirlarda tu'rki tilindegi a'debiyattti A'liysher Nawayi do'retpesi siyaqli biyik shin'g'a ko'tere alg'an emes.
Al endi XIII a'sir waqiyalarina qaytadan oralatug'in bolsaq. bul da'wir Orta Aziya tariyxindag'i en' mu'siybetli da'wirlerdi Shin'g'is xan Orta Aziyani pu'tkilley oyran etken edi.
Bul da'wirde tu'rki tilles xaliqlardin' uytqisi dep esaplang'an u'sh oray, birinshisi Tu'rkstan u'lkesinin' orayliq qalalari bolg'an Otirar ha'm Sig'naq, ekinshisi Xorezm paytaxti U'rgenish, Samarqand ha'm Buxara u'shinshisi Edil, Jayiq u'lkesinin' paytaxti Saray. Shin'g'isxan bul u'lkelerdin' ba'rinde o'z qastin tigip 1920-jildan baslap jawlap aldi. Solay etip bul u'lkelerdin' ba'rin o'zinin' u'sh balasina bolip berdi. Tu'rkstan ha'm Xorezmnen baslap Oral tawlarina shekemgi araliq u'lken uli Joshig'a, Mavaruna'xr ha'm Xorasannin' bir bo'legi Shig'atayg'a, Jeti suwdan tap Mong'olstang'a shekemgi araliq Ugedeyge tiyisli boldi.
Qalay da bul soramnin' en' u'lkeni Joshi ulisi bolip, bul u'lke 1227-jili Joshi o'liminen keyin, onin' balasi Batiw tusinda a'dewir ulg'aydi. Batiw Altay tawlarinan baslap, Dunay da'r'yasinan shekemgi jerlerdi basip alip, o'z territoriyasin a'dewir ken'eytip Altin Orda dep atadi.

2. 
   Usi da'wirdegi ko'rkem so'z sheberleri
   

Altin Orda ma'mleketi Batiy, Berke, Mo'n'ke-Temir, Tuda-Menke, To'le-Buqa ha'm o'zbek xanlar tusinda a'dewir ken'eydi. Biraq son'in ala feodallar arasinda qarama-qarsiliq ku'sheyip, Altin Orda ma'mleketi quladi.
A'lbette, mong'ol basqinshilig'i a'debiyat penen ma'deniyattin' rawajlaniwina keri ta'sirin tiygizdi. Biraq bul da'wirdegi a'debiyattin' rawajlaniwi birden toqtap qalg'an joq. Mon'g'ollar az sanda bolg'ani ushin da bul jerdegi a'debiyat o'zinin' bag'itin tu'rki tilinde dawam ete berdi. Ha'tte Altin Orda xanlig'inin' is qag'azlari jarliqlarinin' o'zi de tu'rki tilinde dawam etti.
Ol da'wirde Altin Ordanin' paytaxti Saray qalasi bolip, ol Shig'istin' ko'p g'ana xaliqlari U'rgenish, Samarqand, Sig'naq, Buxara ha'm Qitay, Hind, Arab elleri menen bekkem baylanis du'zgen. Sol da'wirdin' ataqli arab alimlarinin' bir A'miyin A'l-Xoli XIII-XIV a'sirdegi Altin Ordanin' paytaxti saray qalasi ilim ha'm ma'deniyatinin' u'lken ortalig'i bolg'anlig'i haqqinda teren' pikir bildiredi. Bul qalanin' o'zinde sol waqitlari Qutub ad-Din ar-Raziy, Sadad-Din at-Tafazaniy, Ja'lel ad-Din, Xafiz ad-Din al Bazzaviy, Axmad al-Xodjandariy kibi talantli tilshi, a'debiyatshi ha'm filosof alimlar jasag'an.
Al bul da'wirdin' shayirlari arasinda Sayfi Saraiy, Xorezmiy, Qutub, Du'rbek, Lutfiy, Ataniy, Rabg'uziy ha'm basqalari o'z zamaninin' en' ko'rnekli so'z iyelerinin' bir bolip jetisti. Olar bizlerge miyras etip qaldirg'an Xorezmiydin' «Muhabbatnamasi», Sayfi Saraiy ta'repinen tu'rki tilinde awdarilg'an «Gu'listan», Du'rbektin' «Yusip-Zliyxa»si, Rabg'uziydin' «Qissa-su'l a'nbiyasi» ayriqsha a'hmiyetke iye.
Bulardan tisqari filolog alimlar ta'repinen do'retilgen ayirim ilimiy kitaplarp da bar.

2. 
   «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so'zligi
   

Orta Aziya xaliqlari arasinda og'uz-qipshaq tili a'debiy tildin' payda boliwina tiykar salg'ani siyaqli, bul u'lkenin' xaliqlarinin' payda boliwinda qipshaqlardin' qa'wimlik birligi ha'm qipshaq tili ta'sirinin' u'lken bolg'anin da umitpawimiz kerek. Sebebi, XIII a'sirdin' o'zinde-aq tu'rki tilinin' en' basli bo'legi bolip ol qaraqalpaq ha'm qazaq tilinin' qa'liplesiwine tiykarg'i o'zek bolip. Sonin' menen birlikte o'zbek tilinin' de en' basli dialektlerinin' biri edi. Bilayinsha qarag'anda sol waqittag'i a'debiy tildin' o'zi de og'uz-qipshaq ha'm qarluq-qipshaq tilleri tiykarinda payda boldi.
Demek bul da'wir ushin qipshaq tili ha'm estelikleri ayriqsha a'hmiyetke iye. O'ytkeni qaraqalpaq, qazaq, ha'm o'zbeklerdin' ko'pshilik bo'legi qipshaq birlespesinde bolg'an. Sonin' ushin da Qipshaq da'wirinin' estelikleri de bul konferentsiyag'a qatnasqan xaliqlardin' ortaq mu'lki bolip qaladi.
Sol jag'inan qarag'anda XIII a'sirden qalg'an miyras qipshaqlar so'zligi «Kodeks Kumanikus» u'lken a'hmiyetke iye.

2. 
   «Kodeks kumanikus»tin' tu'p nusqasi ha'm ol boyinsha izertlew jumislar ju'rgizgen
   

ilimpazlar
Bul kitaptin' tu'p nusqasi XIII a'sirde Gota shrifti menen ko'shirlgen bolip, Venetsiyanin' Mark a'wliye kitapxanasinda saqlanbaqta. Oni bul kitapxanag'a XIV a'sirde jasag'an, ati pu'tkil du'n'yag'a belgili Italiyanin' talantli shayiri F.Petrarka 1362-jili siyliqqa bergen. Egerde Ptrarkanin' ko'p g'ana shig'is ellerinde elshi bolip islegenin esapqa alsaq, og'an bul kitapti sol ellerdegi danishpan doslarinin' biri siyliqqa bergen. Petrarkanin' o'zi XIV a'sirde jasag'an bolsa da, kitaptin' ko'shirilgen da'wiri XIII a'sir dep uqtiriladi.
«Kodeks Kumanikus» sonnan tort a'sir keyin g'ana batis alimlarinin' qa'lemine ilindi. XVIII a'sirde bul haqqinda Leybnits, Datil Kornides, Genrix Klaport ha'm tag'i basqalar bul qoljazba haqqinda ilimiy izertlew jumislarin alip bardi.
Venger alimi Geza Kun 1880-jili «Kodeks Kumanikus»ti latin tiline awdarip, Budapesht qalasinda baspadan shig'ardi. Bunnan keyin bul ma'sele menen ko'rnekli rus tyurkologi V.Radlov shug'illandi.
Batis alimlarinan Karl Grenbek qoljazbanin' tu'p nusqasin Kopengagende bastirip shig'ardi. Q942-jili ol tap usi kitap tiykarinda qipshaqsha-nemisshe so'zlik du'shdi. Rumin alimi Vladimir Drimba tiykag'i nusqag'a tayana otirip, 1937-jili «Kuman tilinin' sintaksisi» dep atalg'an kitabin jazdi.
Bunnan keiyn bul ma'sele menen qazaq. o'zbek ha'm qaraqalpaq alimlari ken'nen shug'illanip kiyatir. «Kodeks kumanikus»ti izertlewshilerdin' ha'mmesi de bul miynet negizinen qipshaq tili
tiykarinda payda bolg'an ha'zirgi qaraqalpaq, qazaq, qirg'iz, o'zbe, tatar, bashqurt, nog'ay, qarashay, qumiq, qarayim tillerinin' negizi sipatinda qaraydi.
Bul kitapta sol XII-XIII a'sirde jasag'an ata-babalarimizdin' aytqan tolg'awlari, naqil- maqallari, an'iz ham jumbaqlari berilgen. Jumbaqlardin' ha'tte ha'zirgi qaraqalpaq tilinde qollanilatug'in jumbaqlardan parqi joq. Misali:
Sende mende joq,
Senger tawda joq,
Otta, tasta joq,
Qipshaqta joq.
(Qustin' su'ti)
Isher, jer,
Inine kirer.
(Pishiq)
Bul jerde tek eske alatug'in ma'sele, jumbaqlardin' tu'p nusqasinda «sende, mende joq» degen so'zdin' izinde «joq» so'zi «yoq» dep berilgen. Al, ekinshi jumbaqtag'i «jer» so'zi ornina «yer» □
dep berilgen.
Al bunnan keyingi jumbaqlada da tap o'zimiz balaliq waqitlardan brli aytip u'yrengen qatarlar ushiraydi. Misali:



Tamatug'in tamiziq, Ko'len'kesi gu'misten, Ku'yetug'in tamiziq.
(Gu'belek) Uzin ag'ash basinda,
Ulli bitis bitirdim.
(Kesew)
Aq u'y, awzi-murni joq u'y.
(Ma'yek)

Jazda jabiwli qayis jati.
(Jilan)
Erte turdim,
Atip urdim.
(Esik)
Bellewde bes at,
Besewi de qasqa at.
Bes barmaq
Tap tap tamiziq, (Kirpitiken)
Jazda jabiwli toqpaq jatir.
Mine bul misallar XIII a'sirdegi kitaptan aliniwinan qaramastan, ha'zirgi oqiwshilar ushin da hesh qanday tu'sinisiz jeri joq. So'zlerinin' ko'pshiligi ha'tte ha'zirgi orfogafiyamizg'a sa'ykes keledi. Sonin' ushin da bundag'i so'zlerdin' hesh birewinde jatsinip qaray almaymiz. Yaki bolmasa V.V.Radlov ta'repinen du'zilgen so'zliklerdi alip qarayiq. Ondag'i «A» ha'ribinen baslanatug'in
so'zlerdin' o'zi de bu'gingi so'zligimizden hesh qanday parqi joq. Misali: azamat, ayaz, ayran. Aqsha, aqimaq, aqsaq, ayna, at, ayan, ataw, ashiw, ayil, ayim ha'm tag'i basqa so'zler.
Bunin' menen «Kodeks kumanikus»tin' tap bu'gingi so'zimizden hesh qanday parqi joq dep qarawg'a bolmaydi. So'zlikte ko'rsetilgenindey-aq: Du'ysembi-tushanbe, siysembi-seshanbe, sa'rshembi-chaarshambe, miyshembi-payshanbe, juma-ayna, shembi-sabat ku'ni, ekshembi- yekshambe bolip jazilg'an.
«Aqsham» so'zi aqsham bolip jazilg'ani menen kesh so'zi «kepe», «tan' atqanda» degen so'z «tan' sarg'ayg'anda», «bu'rsi ku'ni» degen «birisi ku'n» □ dep jazilg'an.
Qalay bolg'anda da «Kodeks kumanikus»tin' tili qaraqalpaq tiline ju'da' jaqin. Al, so'zliktin' ati ma'selesine kelsek, kitaptin' ati latin tili tiykarinda berilip, «Kodeks» □ so'zlik degen mag'anani
an'latip, «kumanikus» (kumanlar) «qipshaqlar» □ degen pikirdi an'latadi. Sonin' ushin da bul
kitaptin' ati «Qipshaq tilinin' so'zligi» degen sheshimge kelemiz.
XIII a'sirde a'debiyat penen birge til ilimi de ken' rawajlang'an edi. Bul kitap negizinen til ilimine bag'ishlang'ani menen onda a'debiy estelik og'ada ko'p. Sonliqtanda ol til ha'm a'debiyat ilimi ushin ten'dey xizmet atqaradi.

9. 
   tema: Xorezmiy (XIV a'sir) «Muhabbatnama» da'stani (2 saat)
   

JOBASI:

1. 
   «Muhabbatnama» shig'armasinin' do'retiliwi, nusqalari
   
2. 
   Da'stannin' da'slepki izertlewshileri
   
3. 
   Da'stannin' tiykarg'i ideyaliq bag'dari
   
4. 
   . Da'stannin' arab-parsi tillerinde jazilg'an ba'yitleri
   
5. 
   Da'stannin' syujeti, lirikaliq qaharmani haqqinda
   

Tayanish so'zleri
«Muhabbatnama» ashiqliq da'stan, da'stannin' Altin Orda hu'kimdarlarinin' birine arnaliwi, go'zzalliq, batirliq h.t.b. sa'wleleniwi

1. 
   «Muhabbatnama» shig'armasinin' do'retiliwi, nusqalari
   

Altin Orda da'wirinin' en' ko'zge ko'ringen so'z sheberlerinin' biri Xorezmiy XIV a'sirdin' orta gezlerinde jasag'an bolip, onin' bizge «Muhabbatnama» da'stani miyras bolip qalg'an. Shayirdin' qay jerde tuwilg'ani bizge ma'lim emes. Onin' o'z atin Xorezmiy dep atawina qarag'anda Xorezmlik boliwi kerek. Biraq ta onin' jazg'an shig'armalarina qarag'anda o'zinin'
Sirda'r'yanin' to'mengi ag'iminda jasag'anlig'i ma'lim boladi. Sebebi, ol Altin Orda xani Ja'nibektin' tusinda o'mir su'rgen bolip, o'zinin' belgili shig'armasi «Muhabbatnamani» sol Sir boyindag'i Qon'irat ulisinin' a'miri Muxammed Xojabekke bag'ishlaydi. Da'stan 1353-jili jazilg'an bolip, onin' eski nusqasi ha'zir Londonda Britaniya muzeyinde saqlanadi. Qoljazba bunnan keyin de 1432-jili uyg'ir ha'ribi menen ko'shirilgen. Al arab ha'ribi menen jazilg'an varianti 1509-jili ja'ne qaytadan ko'shirilgenligi ma'lim boldi.

2. 
   Da'stannin' da'slepki izertlewshileri
   

«Muhabbatnama»ni da'slep izertlewshiler A.N.Samaylovich, A.M.Sherbak A'mir Nadjib ha'm N.Mallaevlar bolsa, son'inan S.Qasimov, B.Valixojaev ha'm Alma Qirawbaevalardin' jumis alip barg'anlig'i ma'lim.
Da'stan 473 ba'yitten ibarat bolip, bulardan 156 ba'yit parsi tilinde jazilg'an. Sog'an qarap otirip, avtor arab ha'm parsi tillerin de jetik bilgen-degen sheshimge kelemiz. Bulardan 317 ba'yit shog'ajay tilinde jazilg'an bolip, tu'rki tilinin' og'uz-qipshaq dialektlerine sa'ykes keledi.

3. 
   Da'stannin' tiykarg'i ideyaliq bag'dari
   

«Muhabbatnama» shin ma'nisinde ashiqliq da'stan. Bunda avtor haqiyqiy ashiqliq obrazg'a kiredi. Ol waqiyani sirttan baqlawshi emes, ba'lki ishine kirip baradi. Sonin' ushin da ha'r bir ba'yit oqig'an adamda u'lken ta'sir qaldiradi.
Da'stan Altin Orda hu'kimdarlarinin' biri Muxammed Xojabekke arnaladi. Shig'armanin' bas beti de tap usi waqiyalardan baslang'an.
Misali:
Tu'ndi jaqti etiw pa'lektin' isi,
Muxammed Xojabek da'wlettin' qusi,
Biyikke jipekten shatir qurildi,
Qadaq ko'terilip, ma'jlis qurildi.
Saz a'sbapqa a'sten salip na'zerin,
Qosiqshi aytpaqshi boldi g'a'zzelin.
Sonda orninan turip Muxammed Xojabek,
Aytti: shayir poeman'di basla-dep,
Tilegim sol, tez jaz, biraq qisinba,
Tayar bolg'ay usi jildin' qisinda.
Dedim: qosiq jaziw shayir ushin taxt,
Sizdey shaxqa arnaw men ushin baxit.
Bunnan ko'rinip turipti, Muxammed Xojabek og'an bul a'jayip da'standi jazip shig'iwdi buyirg'an. Da'stannin' temasi ha'm syujeti haqqindag'i go'zzal oylar shayirdin' o'zinde payda boldi ma yaki Muxammed Xojabek aytip bergen be, qullasi belgisiz. Biraq ne degen menen Muhabbat haqqinda u'lken ta'sirleniwshilik bar. Bul oylardin' rawajlaniwina Muxammed Xojabektin' ta'siri boliwida mu'mkin. Xorezmiy bul kisini ju'da' a'depli, xaliqqa qayir saqawati ko'p bolg'an danalar danasi sipatinda su'wretleydi.
Misali:
Zehi arslan yra'k Qon'irat urig'i,
Kichik yashdin ulug'larnin' ulig'i,
Sa'adat ma'da'ni iqbol ganji Muxammed Xojabek ala'm kuvanji.
Awdarmashi:
Qon'irattin' a'y aybatli arislani,
Men hesh ta'n almadim sizden basqani.
Senin' quwanishin' kewlimnin' tawi.
Muxammed Xojabek - o'mir arqawi.
Kitapta bunnan keyingi so'zlerdin' ha'mmesi de muxabbat haqqinda baradi. Shayir muxabbat haqqinda sonday bir so'zlerdi tawip aytadi. Bulardi oqip otirip Xorezmiydi Muhabbattin' qa'dir qimbatina jetken bir adam sipatinda da taniw mu'mkin.
Misali:
Du'n'ya ay ku'nge eter qanaat.
Adamzat mu'lkinin' taji muxabbat.
Elesleter misli aspanda quwdi,
Tolg'an ayday eter bir tamshi suwdi.
Go'zzaldin' ju'zine bir min' jaratti,
Boyin shashi menen ten' jaratti.
Xorezmiy bir talantli su'wretshi siyaqli go'zzal qizdin' kelbetin su'wretley baslaydi. Bul su'wretlew o'zine ta'n bolg'an-boyaw belgiler arqali berilip bizin' ko'z aldimizda XIV a'sirdin' en' go'zzal qizlarinin' biri payda boladi. Endi ha'r qanday adam bul go'zzaldin' aldinda tutqin bolip qaldi. Bul a'piwayi tu'rdegi su'wretlew emes ba'lki shayirdin' muhabbat haqqindag'i ju'rek da'rtleri menen ulasadi. «Muhabbatnama» haqiyqiy ishqi da'stani bolip, ondag'i ashiq o'z yarina opadar qizdin' go'zzalliq siyqirlarinan ruwxlanadi, og'an ma'n'gi ashiq bolip ishqinda janadi.
Muhabbat sonin'day bar kamal, oni ha'r qanday ku'sh buzip o'te almaydi ol taw siyaqli biyik, ten'iz siyaqli qa'ha'rli. Buni qudiretli patshada, esapsiz a'sker de bag'indira almaydi. Oni bag'indiratug'in ku'sh tek g'ana ju'rek.
Xorezmiy haqiyqiy mahabbat ha'm go'zzalliqqa toli o'mir o'zi jasap turg'an da'wir-dep tu'sindirmekshi boladi. Sebebi ol ashiq bolip qalg'an qiz «o du'n'ya» perishtelerinen de go'zzalliraq. Bul haqqinda ol «Muhabbatnama» da jazadi:
Shashinin' bir talina min' hur jetpes,
Ju'zin'nin' bir qalina min' nur jetpes.
Alla jazmish etmish go'zzaldin' biri,
Mag'an kerek emes, hesh o'zge peri.
Sen joq jerde jigitlerdin' jani joq,
Sen joq jerde bul du'n'yanin' sa'ni joq.
«Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazilg'an bolip, onin' tiykarinda jigittin' qizg'a jazg'an II xati berilgen. Biraqta qizdin' jigitke jazg'an juwap xati berilmeydi. Sonin' ushinda bul da'stan hayal-qizlar go'zzallig'inin' sirlarin aship ko'rsetiwge qaratilg'an.
Da'stannin' syujeti Shig'is liro-epikaliq motivlerine ta'n bolip ayta qalarliqtay mazmunli waqiyalar da joq. Ko'birek lirikaliq qaharmannin' muhabbat haqqindag'i pikirleri bayan etiledi. Bul bayanlama kem-kemnen jigittin' qizg'a jazg'an xatina aylana baslaydi. Al jigit bolsa shin iqlas penen qizdin' portretin sizip ko'rsete baslaydi. Irasin aytqanda, bul bir so'z benen sizilg'an su'wret, haqiyqiy adamzat go'zzallig'inin' belgisi bolip seziledi. Ma'selen, ol qiz portireti haqqinda ayta kelip:
Oymaq awzin ashsa sheshek shashilar,
Buni sezip, gu'l baqshalar ashilar.
Senin' jilwan' o'likke jan endirer,
Senin' ku'lkin' ha'tte aydi so'ndirer.
Sen so'ylegen waqitta tillerin' sheker,
Quw ag'ash ko'gerer so'ylesen' eger,...
Bul pikirde ayqin ko'rinip turg'aninday-aq, hayal-qizlardin' unamliliq kelbetin jaqsi sezgen. Biraq ol usinshama go'zzalliqtin' ba'ri o'zine bag'inishli dep esaplaydi. Muhabbat - bul erkin sezim. Sonin' ushinda usinshama suliwliqqa iye bolg'an bul go'zzal kimge kimge nesip etiwinin' o'zi de belgisiz. Jigitlerdin' ju'regin jandirip turg'an bir ku'yik. Xorezmiy ma'selenin' bul jag'inda jasirmaydi ha'm :
Meni o'ltirdi sag'an bolg'an muhabbat.
Du'n'yani ta'rk ettim, mende joq taxat.
Misli bir sho'ldegi suliw kiyiksen',
Seni oylasam ko'zlerime ku'yiksen'.
-dep pu'tkil du'n'yag'a jar saladi.
Da'standa bul lirikaliq qaharmannin' ati da berilmeydi. Ol kim? Bul jag'i da belgisiz. Biraq sol jeri aniq. Xorezmiy oni basqa qizlar qatari ku'nde ko'rip te ju'rgen. Ol misli bir aspandag'i ay kibi ko'rinip shayir ju'regine u'lken qozg'aw salg'an. Biraq shayir ko'pshilik aldinda onin' atin aytip, chir bildiriwden de qorqadi. Sog'an qarag'anda bul qiz ha'kim yaki xan qizi boliwi da mu'mkin. Usinday sebepler menen bul muhabbat shayirdan bo'legirek halinda su'wretlenedi. Misali:
Qashin' qaman, boyin' sa'rwi, belin' qil,
Opa qilg'an jigitlerge opa qil.
Shayir muhabbat jolinda ha'mmenin' bir qiyli emesliginde sezedi. Biraq go'zzalliqtin' o'zi oni qa'dirlewshi adamina tiyisli ekenliginde umitpaydi. Yag'niy ha'r qanday adamda ga'whar tas qa'dirine jete bermeydi. Bul haqqinda shayir bilay deydi:
Ga'whar qa'dirin bilmeydi nadan,
Sol ushin ha'r qiyli boladi adam.
Xorezmiydin' jasag'an zamani insan muhabbatin teren' qa'dirlegen emes. Shayir bul da'standa jas jigittin' ishki da'rtleri tiykarinda adamlardag'i muhabbat sezimlerin aship beriwge uring'an. Sonin' ushin da bul shig'arma orta a'sirdin' nag'iz ishqi da'stani bolip tabiladi.

9. 
   tema: Soppasli Sipira jiraw (XIV a'sir) (4 saat)
   

JOBASI:

1. 
   Soppasli Sipira jiraw XIV a'sirdin' ko'rnekli so'z sheberi
   
2. 
   Jiraw do'retiwshiliginin' izertleniwi
   

3 Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin' tiykarin saliwshi

4. 
   Jiraw tolg'awlarinda tariyxiy waqiyalardin' sa'wleleniwi
   
5. 
   Soppasli Sipira jiraw tolg'awlarinin' ko'kemligi
   

Tayanish so'zler
Altin Orda da'wiri, jirawlar mektebinin' tiykarin saliwshi, «Baban'man» h.t.b. tolg'awlari, jiraw tolg'awlarinin' xaliqshilig'i
11.1.Soppasli Sipira jiraw XIV a'sirdin' ko'rnekli so'z sheberi
Soppasli Sipira jiraw XIV a'sirde jasag'an ko'rnekli so'z sheberleri-nin' biri bolip, onin' miyrasi elege shekem toliq izertlengen emes.
Qaraqalpaq jirawlarinin' xronologiyaliq kestesi tiykarinan usi jirawdin' ismi menen baslang'an bolip, onin' ha'tte qaysi zamanda jasag'anlig'i belgisiz bolip keldi.
Bul haqqinda en' da'slepki ilimiy pikir ju'rgizgen alim Na'jim Da'wqaraev bolip, ol jirawlar miyrasin tariyxiy da'wirlerge sa'ykes u'yrenip, onin' XIV a'sirde jasag'an belgili so'z sheberi ekenligin aniqladi. Soppasli Sipira jiraw Toxtamis xannin' aqilgo'y adamlarinin' biri bolip, o'miri Sarayshiq, Astraxan, Jan'akent ha'm U'rgenish a'trapinda o'tedi. Qipshaq qa'wimleri arasinan shiqqan so'zge sheshen danishpan adamlardin' biri bolg'an. So'zinin' o'tkirliligi jag'inan xanlar arasinda bolg'an ayirim qarama-qarsiliqlardi da a'dil tu'rde sheship bere alg'an adam.
Onin' ati qaraqalpaq, qazaq, nog'ay, tatar ha'm bashqurt ma'deniyatinin' tariyxinda da ushiraydi. Biraq barliq dereklerde de: «Soppasli Sipira jiraw qaraqalpaq jirawlar mektebinin' tiykarin saliwshi dep atap ko'rsetedi».

2. 
   Jiraw do'retiwshiliginin' izertleniwi
   

Soppasli Sipira jiraw haqqinda N.Da'wqaraev, I.Sag'iytov, Q.Ayim-betov, M.Nurmuhammedov, Q.Maqsetov, K.Ma'mbetov, S.Bahadirova ha'm basqa alimlardin' miynetlerinde de bir qansha to'reli pikirler ortag'a taslang'an.
N.Da'wqaraev o'zinin' 1946-jili jaqlag'an «Revolyutsiyadan buring'i qaraqalpaq a'debiyatinin' payda boliwi» haqqindag'i dissertatsiyasinda qaraqalpaq a'debiyatinin' sag'asi negizinen usi jirawdan baslanatug'inlig'i haqqindag'i pikirdi aytqan. Biraq jazba dereklerdin' jetkiliksiz bolg'ani sebepli ol waqitlari Soppasli Sipira jiraw do'retpesi toliq ashilmay qalg'an edi.
Biraq professorlar Q.Ayimbetov, Q.Maqsetov, ha'm K.Ma'mbetovlar keyingi da'wirde bul temag'a a'dewir jan'aliq engizdi. Bul jiraw miyraslari haqqinda arnawli maqalalar ja'riyaladi.
En' sipatli jeri sonda, xaliq tap usi bu'gingi ku'nge shekemde onin' tolg'awlarin umitpag'an.
Solay etip, O'zbekstan Ilimler Akademiyasinin' Qaraqalpaqstan filialinda No'kis Ma'mleketlik universitetinin' qaraqalpaq a'debiyati kafedrasinda xaliq jirawlarinin' miyraslarina arnalg'an qol jazba fondlari sho'lkemlestirildi. Bul fondlarda Soppasli Sipira jirawdin' otizdan aslam tolg'awlari saqlanbaqta.
Xaliqtin' tu'sinigi boyinsha Soppasli Sipira jiraw bir ju'z alpis jas jasag'an qariya. Onin' o'zinin' aytqan so'zlerine qarag'anda tog'iz ma'rtebe xanlardin' basqaspa ma'jilislerine qatnasip, toqsan alti xandi ko'rgen. Ha'r ma'jiliste on bir patshanin' aldinda so'z so'ylep, tog'iz xannin' sarqitin jep, toqsan ku'nlik saparda bolg'anlig'i aytiladi.

2. 
   Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin' tiykarin saliwshi
   

Men baban'man, baban'man, Men nelerdi ko'rmedim,
Men qaylarda ju'rmedim, A'key xan menen Sha'key xan, Muni ko'rgen baban'man. Shina qizdan tuwg' an ul Senin' baban' Shing'is xan. Muni ko'rgen baban'man. Bularda o'tip ketken son'. Ma'demin xan Ten'ge jan, Muni ko'rgen baban'man.
Jasar j asim j asadim,
Bir ju'z altmish jasadim

Shirkewli degen sha'ha'rde, Toqqiz xannin' sarqitin,
Bir ma'yliste asadim. Bularda o'tip ketken son', Xan Shing'istin' wag'inda, On bir patsha bar edi, Edildin' qubla jag'inda Xannin' altin sarayinda,
On bir patsha jam boldi,
On bir patsha aldinda Qobiz alip so'z so'ylep Tolg'aw aytqan baban'man.
Biraq tariyxiy derekte Soppasli Sipira jirawdin' ko'p jasag'ani qartayg'an wag'inda Astraxannan Tu'rkistang'a sapar shegip kelip ju'rgen de iras bolg'ani menen onin' jas mo'lsheri menen ha'dden ziyat ko'p xanlardi ko're beriwi de shinliq turmistan ko're mifologiyag'a a'dewir jaqin turadi. Bul jag'daylar onin' «Baban'man» degen tolg'awinda aniq berilgen:
Mine bunnan ko'rinip turipti, ol o'zi XIV a'sirde jasag'an Toqtamis xannin' zamanlsi boliwina qaramastan, onnan bir a'sir buriniraq jasag'an Shing'is xandi da ko'rdim - dep aytadi. Biraqta Soppasli Sipira jiraw xan aldinda qisilip, biy aldinda bu'gilip otiratug'in adam emes. Onin'
tolg'awlarinin' negizi xanlarg'a qaratilg'ani menen olardin' kemshiliginde aniq sezedi. Olardan qorqip bul kemshiliklerdi de jasirip otirmaydi. Sonin' ushinda so'zdin' hag'in aytadi. Ma'selen:
A'mmir Temur ko'regen,
Toqsan alti xan do'regen,
Bulardi ko'rgen baban'man.
Bularda o'tip ketken son',
O'zinin' jurtin bu'ldirgen,
A'l amang'a kelmegen,
Qozg'alan' salg'an jurtiman.
Jesir qatin, jetim ul,
Tin'lamay dadin' jilatqan,
Shaytan joldan azdirg'an,
Aximetin sorasan',
Sizlerdi ko'rgen baban'man.
Ko'pshilik a'debiyatshilarda «Edige» da'stanin Soppasli Sipira jiraw jazg'an eken - degen pikir bar. Bulda haqiyqatliqqa jaqin keledi. Sebebi, Soppasli Sipira jirawdin' qaysi bir tolg'awin alip qarasan'izda sol «Edige» da'staninin' bo'lekleri bolip shig'adi. Buni da aldina tolg'aw dep te aytiw mu'mkin. Yaki «Edige» da'staninin' ayirim bo'lekleri dep te ataw mu'mkin. «Edige» shininda da xaliqtin' ko'rkem tili menen kestelengen da'stan. Sonin' ushin da buni tek awizeki xaliq do'retpesi dep aytiw da qiyin. O'ytkeni, bunday ko'rkemlik tek jeke do'retpelerden g'ana boliwi mu'mkin.
Da'stan A'mir Edige haqqinda jazilg'ani menen de onin' barliq tariyxiy jolin qamtiy almag'an. Bunda tek g'ana bir syujetlik liniya ol da bolsa Edigenin' Toxtamis penen Sa'temir xan (Temurlan') menen bolg'an mu'na'sibetleri. Hiylekerlikleri na'tiyjesinde jekke adamnin' a'zzileniwi. Sonin' ushin da qaraqalpaqsha Edigenin' a'ytewir xaliqshiliq ko'z qarastan jazilg'anlig'i bayqaladi. Bunnan tisqari da'stan ha'dden ziyat ko'rkem so'zler menen kestelengen.

2. 
   Jiraw tolg'awlarinda tariyxiy waqiyalardin' sa'wleleniwi
   

Soppasli Sipira jiraw tolg'awlarinda o'mirdegi waqiyalardin' jumbaq halinda beriliwi oqiwshini ko'birek oylaniwg'a, sol da'wirdegi waqiyalardin' sirlarin abaylawg'a iytermeleydi. Sol waqittag'i xaliq turmisi menen bekkem baylanisip ketsen' qara nar obrazi ko'pshilik orinlarda sho'llerde adasip ju'rgen bir batir sipatinda beriledi de, ol xaliq ta'repinen yaki bolmasasol batirdin' zayibi ta'repinen jaqlanadi. Misali:
Edildin' qara suwlari,
Ko'pir salmay say bolmas,
Qara nar kelmey xalqina,
Qarali kewlim jay bolmas.
Soppasli Sipira jiraw negizinen Toqtamis xannin' zamanlasi bolg'anlig'i ma'lim. Sonin' ushinda onin' tolg'awlarinin' basim ko'pshiligi sol da'wirdin' tariyxiy adamlari bolg'an Toqtamis penen Edigege qaratilg'an.
Onin' poeziyasinin' en' sipatli ta'repi sonda, ol basqa saray jirawlari siyaqli xannin' siyasatin maqtaw jolinan barmaydi. Xan boliwina da qaramastan onin' kemshiliklerin ju'zine aytadi. Bul onin' haqiyqiy xaliqshil jiraw bolg'anlig'inan derek beredi. Bizin' pikirimizshe onin' poeziyasinin' alti a'sirden berli xaliq ju'reginde saqlanip kiyatirg'anlig'i-nin' negizinde sonnan bolsa kerek.
Paydalanilg'an a'debiyatlar

1. 
   Ma'mbetov K. A'yyemgi qaraqalpaq a'debiyati. No'kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.
   
2. 
   Ma'mbetov K. Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. No'kis, Bilim. 1997, 78-bet.
   
3. 
   Ospanov M. Nog'ay we Qumiq shig'irlari. Sankt-Peterburg. 1983-jil.
   
4. 
   Mushtak G'. Shayir yaki qazaq aqinlarinin' basli jirlari. Orenburg, 1910. 54-bet.
   

JOBASI

1. 
   XVI a'sir qaraqalpaq xalqinin' xaliq bolip qa'liplesiwi ha'm onin' jiraw-shayirlari. Dospanbet jiraw do'retiwshiligi boyinsha da'slepki mag'liwmatlar
   
2. 
   Jiraw tolg'awlarinda nog'aylinin' ishki jiraw sawashlarinin' sa'wleleniwi
   
3. 
   Tolg'awlarinda ma'rtlik, batirliqti ulig'law
   
4. 
   Dospanbet jiraw tolg'awlarinda ko'rkemlilik
   

Tayanish so'zler:

1. 
   XVI a'sirdegi jiraw-shayirlar, jiraw haqqinda ilimiy mag'liwmatlar, jirawdin' «Ku'n qayda» t.b. tolg'awlarinda zaman shinlig'i.
   

1. 
   XVI a'sir qaraqalpaq xalqinin' xaliq bolip qa'liplesiwi ha'm onin' jiraw-shayirlari