O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

TEMA: YUSUP HAS HAJIB HA'M ONIN' «QUTADG'U BILIG» SHIG'ARMASI.

(BAXITQA BASLAWSHI BILIM) (4 saat)
JOBASI:

1. 
   Yusup Has Hajib ko'rnekli shayir ha'm alim.
   
2. 
   «Baxitqa baslawshi bilim» shig'armasinin' do'reliw tariyxinan ha'm u'yreniliw ma'selesi.
   
3. 
   «Qutadg'u bilig»tin' (Baxitqa baslawshi bilim) shig'armasinin' tiykarg'i nusqalari.
   
4. 
   Yusup Has Hajibtin' ta'lim ta'rbiyaliq oylari
   
5. 
   «Qutadg'u bilig»tin' syujeti, kompozitsiyaliq qurilisi.
   
6. 
   Shig'armanin' basli qaharmanlari
   

Tayanish so'zler dizbegi
Yusup Has Hajib do'retpeleri. Baxitqa baslawshi bilim shig'armasinin' nusqalari, Vena, Kair, Namangan nusqalari.
Shig'armada a'hmiyetli to'rt ma'sele - A'dalat, da'wlet, aqil, qa'na'a't.
Ug'ilmish, Aytoldi, Odg'urmish obrazlari

1. 
   Yusup Has Hajib ko'rnekli shayir ha'm alim.
   

X-XII a'sirde Orta Aziyada parsi tili ha'm a'debiyatinin' og'ada u'stem bolip turiwina qaramastan tu'rki tilinde bir qansha ko'rnekli shig'armalar payda boldi. Solardin' biri Yusup Has Hajibtin' «Qutadg'u bilig» (Baxitqa baslawshi bilim) shig'armasi. Bul shig'arma tu'rkiy xaliqlardin' og'ada eski da'wirinde payda bolg'an. Sonliqtan bul da'wirdegi shayirlardi anaw yamasa minaw xaliqtin' wa'kili dep qaraw qiyin. Belgili alimlardin' bergen mag'liwmatlarina qarag'anda Kishi Aziyadan baslap Qitayg'a shekem tu'rki xaliqlarinin' en' iri qa'wimlerinen 20 dan aslam qa'wim jasag'an⁵.
□ Bulardin' ishinde Qipshaq qa'wimi ha'zirgi qaraqalpaq etnogonizmin du'ziwde ayriqsha
qatnasqan. Yag'niy, ha'zirgi qaraqalpaq tiline tiykar bolg'an qa'wimles tiller, o'zinin' tariyxinin' a'dewir erte da'wirinde bulgar tilinin', ekinshi ta'repten og'uz tillerinin' ta'sirinde, sonday-aq Orta Aziyanin' a'yyemgi qa'wimleri Xorezmlilerdin' ta'sirine ushiradi □ dep jazdi.
Akademik Yaxiya G'ulamov: Orta Aziyada payda bolg'an ma'deniyattin' qaysi biri qaysi xaliqqa tiyisli ekenligi ilimiy tu'rde sipatlang'an emes⁶. Sonliqtan a'yyemgi da'wirden XIV a'sirge shekemgi ma'deniy esteliklerdi anaw ya minaw xaliqtin' «A'debiyati» dep atamastan tu'rkiy tilles xaliqlardin' a'debiy estelikleri dep bahalag'animiz maqul deydi prof.K.Ma'mbetov .
Bul da'wirdegi Yusup Has Hajib, Axmed Yugnakiy h.t.b. tu'rki xaliqlardin' belgili talant iyeleri Yusup Has Hajib XI a'sirde jasag'an Shig'is ellerinin' ko'pshiligine belgili bolg'an ko'rnekli shayir ha'm alim. Ol o'mir su'rgen zaman tu'rki xaliqlar birlespesinin' en' rawajlang'an zamani Qaraxanidler ma'mleketinin' ilim ha'm pa'n jag'inan o'sip, joqari basqishqa ko'terilgen da'wiri. Ol sol a'sirdin' 20-jillarinda Balasag'un qalasinda tuwilg'an. Yusup Has Hajib arab-parsi tillerin jaqsi iyelep tu'rki tilinde usi da'stanlardi jazadi. Bul haqqinda ol da'stannin' kiris bo'liminde to' mendegi she j azadi.
Arabcha, ta'jikcha kitablar wkish,
Bizin' tilimizga' bul yumg'i wqish.
(Yag'niy, bul waqitlarg'a shekem arab ha'm parsi, ta'jik tilindegi kitaplar og'ada ko'p bolip, bul bizin' tilimizdegi danishpanliqtin' da'slepki kitabi) □ dep jazg'an Yusup Has Hajib Balasug'uni
bul kitapti ha'zirgi esabi menen 462-jili jan'a jil esabi boyinsha 1070-jillari jazip pitkergen. Avtor shig'armani 18 ayda jazip pitkergen deydi .
Yusup Has Hajib kitapti jazip tamamlap Qaraxanidler hu'kimdari Tavg'ash Bug'raxang'a siyliqqa beredi. Bug'raxan og'an Has Hajib (esik ag'asi) degen ataq bergen.

2. 
   «Baxitqa baslawshi bilim» shig'armasinin' do'reliw tariyxinan ha'm u'yreniliw ma'selesi.
   

«Qutadg'u bilig» haqqinda en' da'slep frantsuz alimi Djaubert Amades, venger alimi German Vamberi, rus alimi V.V.Radlovlar ilim izertlew jumislarin alip barg'an. Son'g'i da'wirlerde belgili ilimpazlar E.E.Bertel's, S.E.Malov, G'.Abduraxmanov, A.A.Valitova, S.Mutalibov, K.Karimov h.t.b. olardin' isin dawam ettirdi. Shig'arma boyinsha qaraqalpaq filolgiyasi iliminde de arnawli pikirler payda bola basladi. H.Hamidovtin' qaraqalpaq tili tariyxi boyinsha miynetinde, sonday-aq K.Ma'mbetovtin' «A'yyemgi qaraqalpaq a'debiyati», No'kis, 1976., «Erte da'wirdin' a'debiy estelikleri» No'kis, 1986 miynetinde bul shig'armanin' qaraqalpaq a'debiyati tariyxina baylanisli ma'seleleri so'z etiledi.

3. 
   «Qutadg'u bilig»tin' (Baxitqa baslawshi bilim) shig'armasinin' tiykarg'i nusqalari
   

Yusup Has Hajibtin' «Qutadg'u bilig» (Baxitqa baslawshi bilim) shig'armasinin' ha'zirge shekem tek 3 nusqasi g'ana tabilg'an. Birinshisi □ Vena nusqasi. Bul kitap 1439-jili Gerat qalasinda
ko'shirliggen bolip, son'inan bir sebeplerge baylanisli Stambulg'a alip ketilgen. Kitap sol jerde ^{7 8} diplomatiyaliq xizmette ju'rgen belgili avstriya alimi Iosif Fon Xammer Purgshtal' qolina tu'sedi de oni satip alip Venadag'i korol'lik kitapxanag'a siyliqqa beredi. Solay etip bul kitap Vena nusqasi dep ataldi.
Ekinshisi Kair nusqasi bolip, bul qol jazba negizinen arab ha'ribi menen ko'shirilgen. 1896-jili nemets alimi B.Morits ta'repinen tabilg'an. Usi nusqa tiykarinda ko'shirilgen rus alimi V.v.Rablov qol jazbasi (G'MA) Ilimler Akademiyasinin' shig'istaniw institutinin' Leningrad bo'liminde saqlanadi.
U'shinshisi Namangan nusqasi, 1914-jili A.Z.Valitova ta'repinen O'zbekstannin' Namangan qalasinda tabilg'an. Bul kitap 1971-jili o'zbek alimi Qayum Karimov ta'repinen transkriptsiyalanip, baspadan shiqqan.
Al, en' a'hmiyetlisi avtor shig'armada qanday ma'selelerdi so'z etken? -degen sorawg'a kelsek, Yusup Has Hajib tort tu'rli ma'seleni ortag'a qoyadi.
1-A'dalat, 2-Da'wlet, 3-Aqil, 4-Qanaat. Ma'selesin ortag'a qoyadi. Avtor bulardin' ha'r birine tu'rkiy at qoyadi. A'dalatqa □ Ku'ntug'di dep oni patsha ornina qoyadi. 2-Da'wlet yamasa ma'mleket og'an □ Aytoldi dep wa'zir ornina qoyadi. 3-Aqilg'a Ug'dilmish (aqil dana) dep wa'zirdin' uli sipatinda, al 4-Odgurmish dep wa'zirdin' tuwisqani sipatinda beredi. Yag'niy endi basqariw ushin usi 4 na'rse kerek dep, birinshiden el basqariw ushin patsha a'dil bolmag'i lazim. Bul Ku'ntuwdi patsha obrazinda berilgen. Ekinshiden el-xaliqtin' abadan jasawi ushin ma'mlekettin' g'a'ziynesi boliwi tiyis, ol bayliqti jumsawshi bilimli adamlar kerek. Patshaliqtin' g'a'ziynesi esap sanaq arqali alip barilsa g'ana el baxitli, da'wletli boladi dep bul patsha wa'ziri Aytoldi obrazinda ken' tu'rde beriledi. U'shinshiden ma'mleket aqil ha'm parasatli basqariwi kerek. Bul ma'sele wa'zirdin' aqilli uli Ug'dulmish obrazi arqali sheshiledi. To'rtinshiden ha'r qanday adamnin' qanaatli, insapli boliwi kerekligi wa'zirdin' tuwisqani da'rwish Odgurmish obrazinda beriwge ha'reket etken.
Da'stannin' tiykarg'i bo'limi 12 baptan, Ku'ntuwdi degen hu'kimdardin' ta'riypi menen baslanadi. Da'standa to'mendegi waqiya bayanlanadi:
Eu'ioowau aaaai a'aee i'aooa aieuiou, iiun' sha'n-sha'wketi ha'm shuhrati jaqin ha'm uzaq u'lkelerge jayilg'ai eken.. Aeoieau aaaai aqueeu aeQ kisi iiun' ouqiaoeia kiQew tilegi menen i'aeoaooqa
eaeeioe. Ol mu'sa'pirliktin' azap-aqretlerin shegipti ha'm de yar-dos, tanis-bilis arttiripti. Aytoldi Eo'naiish aaaai ainouia iu'naieQ aieui Ku'ntuwdinin' i'aeoaooina eaeiwinin' sebeplerin so'ylep beripti. Ko'semish og'an ma'det berip, Ku'ntug'dinin' Has Hajibi menen tanistiripti. Aeoieau Ku'ntuwdinin' sarayina barip, onin' sa'wbetinde bolipti. Aytoldinin' ma'rtebesi ku'nnen-ku'nge ziyat bolip, aqiri ol wa'zir etip tayinlanipti. Ol sarayda wzaq waqit xizmet etip, aqil-parasat ha'm iskerligi menen Ku'ntuwdini qayil qaldiripti. Biraq jurti ha'm sem'yasin saqlap, Aytoldi hu'kimdardan ruxsat alip, o'z jurtina qaytip ha'm bir qansha waqittan keiyn nie saQaa qaeoun aieipti.
Aeoolauiun' Ug'dulmish aaaai оёи aaQ aeai. 1ё aoanuiun' no'zine a'mel etip, Eu'ioowauiun' daQgayuia ёаёй, naQaeg'a 6u9ia6ea eeQepti. Ug'dulmish atasinin' izinen barip, ma'mleket islerindegi xizmeti ha'm danalig'i menen Ku'ntuwdini shad etipti. Eu'i66wau iaiai Ug'dulmish aQanuiaa ha'r tu'rli ma'selelerge baylanisli sa'wbet ha'm talqilawlar bolipti.
Aqilli ha'm alim adamlardin' ma'mleket islerine u'lken payda keltirip atirg'anin ko'rgen Ku'ntuwdi danishpan Ug'durmishti sarayg'a shaqiradi. Ug'dulmish tarki dun'ya etip, adamlar arasinan shig'ip ketken eken. Ol bir neshe xat-xabar ha'm aqilli Ugdurmish penen bolg'an sa'wbetlerinen keyin Ku'ntuwdinin' mira'tin qabil etip sarayg'a kelipti. Ug'dulmish penen Ku'ntuwdi ma'mleket isleri, moralliq ha'm basqa ma'seleler boyinsha sa'wbet ha'm pikirler o'tkeripti. Ug'dulmish Ku'ntuwdig'a ko'p u'git ha'm na'siyatlar beripti.
Aa'n6aidag'i waquyeaQdun' qunqa0a mazmuni mine 6nu. «Qutadg'u bilig» te qoyilg'an ma'seleler waquynin' o'zine, qaharmanlardin' oyeaQinda emes, ba'lki pa'ndi-na'siyat, sa'wbet, pikirlesiw ha'm sawal-juwaplarda o'z ko'rinisin tabadi.

4. 
   Yusup Has Hajibtin' ta'lim ta'rbiyaliq oylari
   

Da'stannin' ha'r bir babi arnawli bir ma'selege bag'ishlanadi, baplar ideyaliq mazmuni menen o'z-ara baylanisip baradi, biri ekinshisin toliqtiradi.
«Qutadg'u bilig» tin' ko'pshilik baplari XI a'sir qaraxaniylar da'wirindegi ja'miyetlik siyasiy ma'selelerge bag'ishlang'an. Da'standa danaliq penen el basqariw haqqinda so'z baradi.
Begler bilim menen el aasqaradi,
Aqil menen xaliqtin' isin orinlaydi,
Begtin' ati ilim menen baylanisli,
Eger bek bilim menen is alip barsa,
Onin' ati ma'ngi jasaydi
Yusup Has Hajip el basqariwdin' en' basli sha'rti, jaman a'detlerden saq boliw, ishimlik ishpew - dep tu' singen.
Bor ichmas kerek ba'g fasad qilmas,
Bu ikki qiliqdin qachar qut bolsa.
(Maqtanshaqliq penen ishkilik ishiw ha'r bir basshinin' dushpani. bul eki a'detke muptala bolg'an adamnan ha'mme waqit baxit qashadi) .
Sonin' ushin da Yusup Has Hajip el basqariw ushin aqilli adamlardin' za'ru'r ekenligin a'rman etedi. Yag'niy, onin' aytiwi boyinsha «bir adam pu'tkil eldi basina ko'teriwi qiyin. Og'an qol ushin beriwshi danishpanlar kerek». Ol ha'mme waqit xaliq ta'repinde turip so'yleydi. Xaliqtin' bir wa'kili sipatinda patshadan u'sh tu'rli o'tinishti qabil etiwin soraydi.
«A'y, el iyesiYo Xaliqtin' sennen u'sh o'tinishi bar. Oni orinlaw pariz ha'm qariz. Birinshisi puldin' qa'dirin ko'ter. Ekinshisi-xaliq ushin za'ru'r bolg'an a'dalatli zan'lardi shig'ar. U'shinshisi- jollardi qaraqshilardan qorg'aYo A'y eldin' sa'rdariYo Usi u'sh talapti orinlag'annan keiyn, xalqin'nan da u'sh na'rseni talap qilYo Birinshisi-shig'arg'an buyrig'in'di xaliq toliq orinlaw kerek. Ekinshisi-ma'mleketke tapsiriliwi kerek saliqlar waqtinda tapsirilsin. U'shinshisi-pu'tkil xaliq dostin'a dos, dushpanin'a dushpan bolsin». Shayirdin' pikiri boyinsha wa'zir ha'm la'shker basi ma'mlekettin' u'lken tayanishi. Wa'zir o'z bilimi arqali ha'reket jasasa, la'shker basi ku'sh-qu'direti arqali xaliqti qorg'aydi.
Misali:
Wa'zir la'shker basi - bul eki a'lem,
Birewinde qilish, birinde qa'lem,
Bular xaliqtin' qorg'awshisi sezgenim,
Ekewide ten' uslag' ay dizginin.
Usinin' menen birlikte avtor til haqqinda og'ada bahali pikirlerdi ortag'a taslaydi:
So'zin'e iqtiyat bol,basin' ketpesin,
Tilin'e iqtiyat bol, tisin' sinbasin,
Uzin arqan qila berme so'zin'di,
Bir ku'nleri alip keter o'zin'di,
Danishpan boladi bilip so'ylegen,
Sol ushin da onin' so'zi o'shpegen.
Da'standa ko'rsetilgenindey-aq bilim bul baxittin' gilti. Bilimi ku'shli adam hesh waqit qag'inip su'rinbeydi. Avtor bul haqqinda bilay deydi:
Bilimsizlik - bir apatqa jolig'ar,
Bilimlilik - jasqa qaray tolig'ar,
To'r esiktin' parqin bilmes bilimsiz,
Payti tiyse, to'rdi bilg'ar bilimsiz.
«Qutadg'u bilig» didaktikaliq da'stani moral' ha'm a'dep-ikramliliqqa bayla-nisli qimbatli pa'ndi-na'siyatlarin o'z ishine aladi. Da'stan avtori ta'repinen til a'debi, sewgi, sadaqat, rasgo'ylik ha'm hadalliq kibi ma'seleler haqqinda hikmetli so'zler aytiladi.. Bular da'stannin' pu'tin mazmuni ha'm ma'nisine sin'diriledi.
Avtor u'yleniw ha'm bala ta'rbiyasi haqqindag'i 53-bapta sem'ya ha'm bala ta'rbiyasinin' quramali ekenin ko'rsetedi, balani jas waqtinan baslap jaqsi etip ta'rbiyalaw kerekligin aytadi.
«Qutadg'u bilig» XI a'sirdegi Orta Aziya ha'm Shig'is Tu'rkistandag'i tu'rkiy xaliqlari ha'm qabilalar tilinin' esteligi. «Qutadg'u bilig»te biz ko'p g'ana arxaik so'zlerdin' qollaniwdan shig'ip ketgenin, biraq «y»« ha'm «z»sesleri orninda «d» sesin qollaniw kibi arxaik formanin' dawam etip kelgenin ha'm de arabsha, parsi-ta'jikshe so'zler bir qansha ko'p isletile baslag'anin ko'remiz.
«Qutadg'u bilig» xaliq awizeki do'retiwshiligi tiykarinda tu'rkiy xaliqlar jazba a'debiyatinin' rawajlana basalg'anin ha'm da'stanshiliqta jetiskenliklerge eriskenin ko'rsetedi.
Sonin' menen birge «Qutadg'u bilig» XI a'sir qaraxaniylar da'wirindegi ja'miy-etlik siyasiy turmis ha'm ma'deniyatin u'yreniwde de biybaha derek.
Paydalanilg'an a'debiyatlar

1. 
   Baskakov N. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. Moskva, 1962 g. str 252.
   
2. 
   G'ulamov Ya.G'. Aliysher Navoyining davrini wrganish haqida. Tashkent, «Fan». 1948 yil, 3- bet.
   
3. 
   Ma'mbetov K. A'yyemgi qaraqalpaq a'debiyati. No'kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.
   
4. 
   Ma'mbetov K. Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. No'kis, Bilim. 1997, 78-bet.
   
5. 
   Yusup Has Hajib. Qutadg'u bilig. -Tashkent: «Fan», 1976 y.
   

7.