O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Paydalanilg'an a'debiyatlar

1. 
   Ma'mbetov K. A'yyemgi da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati .No'kis, 1976.
   
2. 
   Mallaev N.M. O'zbek a'debiyati tariyxi. -T., 1976.
   
3. 
   Ma'mbetov K. A'yyemgi da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati .No'kis, 1992
   
4. 
   Ma'mbetov K. Qaraqalpaq tolg'awlari. No'kis, Bilim. 1995. .
   

14-tema: XVIII a'sir qaraqalpaq a'debiyati Kirisiw. Da'wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a'debiy sholiw. (6 saat)
JOBASI:
1 Da'wirdin' siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma'deniy jag'daylari
2. XVIII a'sir qaraqalpaq a'debiyati tariyxinin' izertleniliwi

1. 
   Da'wirdin' siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma'deniy jag'daylari
   

Da'wirdin' tariyxiy, siyasiy, ekonomikaliq jag'daylari. Qaraqalpaqlar Sirdar'ya boyinda 1721-1723 ha'm 1741-1762-jillarda jasag'an da'wirdegi tariyxiy uaqiyalar. Milliy a'debiyatimiz tariyxinin' qa'liplesiw bag'darlari.
«Qaraqalpaq a'debiyatlari ele az izertlengen a'debiyat» dep jazg'an edi belgili izertlewshi N.Dawqaraev. Rasinda da elege shekem qaraqalpaq tariyxi boyinsha belgili da'rejedegi miynet qolg'a kiritilmey atir. Ha'zirgi ko'z qarastan xalqimizdin' milliy tariyxin, a'debiyatimizdin' qa'liplesiwi bag'darlarin duris ko'rsetetug'in miynetler biz ushin og'ada za'ru'r. N.Dawqaraev o'zinin' kandidatliq ha'm doktorliq dissertatsiyalarinda qaraqalpaq xalqinin' xaliq sipatindag'i milliy a'debiyatimizdin' qa'liplesiwi bag'darlarina tiyisli mag'liwmatlardi aniqlastirdi. Xalqimiz qaraqalpaq degen at penen tariyx jilnamalarinda X-XII a'sirlerde ko'rine basladi. Bir qatar alimlarimiz ha'zirgi qaraqalpaqlardi Orta a'sirdegi pecheneg dep atalg'an xaliqtin' a'wladjari degen pikirdi aytadi. Pechenegler X-XII a'sirler dawaminda Edil da'r'yasinin' boyin, Aral ten'izi menen Kaspiy ten'izinin' arasindag'i dalaliqta ma'kan etken. Pechenegler bul uaqitta Xorezmliler menen ha'r ta'repleme tig'iz baylanista bolg'an. X-XII a'sirdegi oris shejirelerinde, oris ha'm shig'is alimlarinin' shig'armalarinda pecheneglerdi pecheneglerdi diyxanshiliq, sharwashiliq ha'm baliqshiliq penen ku'n ko'retug'in ko'shpeli tu'rk xalqi dep esaplaydi. Burin pecheneg awqamina birlesken mayda uriw toparlarin 1146-jildan baslap oris jilnamalarinda aldi menen «klobuki» yag'niy «qalpaq» dep sonin ala «chernieklobuki» dep atalg'an. Xorezm tariyxshisi Abdul Fazla Bayxaki Xorezmnin' patshasi Altin Tashtin' U'stirttegi jillap alip qoyg'an 7500 atli gvardiyasin «Kalpak» dep ataytug'inin jazg'an. Pecheneglerdin'-Chernie klobukiler, Qipshaq-polovetsler menen tig'iz baylanista jasag'anlig'i, u'sheuinin' tili, dini, turmis o'zgeshelikleri jag'inan jaqinlig'i tariyxiy mag'liwmatlarda aytiladi. Chernie klobukiler jo'nindegi son'g'i mag'liwmat 11-92-jilda «Ipat'evskaya Letopis'» materiallarinda gezlesedi.
Belgili tariyxshi Rashiddin 1239-jili batiydin' orislarg'a atlanisin jaziw menen qatar, orislardin' awqamlasi retinde, «QA'WIMI-KULAXI-SIYaX»/Qaraqalpaq qa'wimi/ degen xaliqti ko'rsetedi. Song'i uaqittag'i izertlewshiler bul xaliqti oris jilnamalarindag'i «Chernie klobukiler» dep esaplaydi. Arab jaziwshisi En-Nuveyri /1333-jili qaytis bolg'an/ Altin Ordanin' sostavindag'i Qipshaqlardi turmisin jaziw menen qatar «qarabo'rikli»yaa'niy qaraqalpaq «Chernie shapochki» dep atalip ju'rgen uriwlardi ko'rsetedi. «Chernie klobukiler» Rashid-ed-dinnin' «Qa'wimi-kulaxi- Siyax»degen qa'wimlerine og'ada tuwri keledi. Belgili sayaxatshisi ha'm tyurkolog alim German Vamberi ha'zirgi qaraqalpaqlardin' shig'isin pecheneglerden taralg'an tu'rk tuximlas xaliqlardin' birewi dep esaplaydi.

2. 
   XVIII a'sir qaraqalpaq a'debiyati tariyxinin' izertleniliwi
   

Qaraqalpaq xalqinin' kelip shig'iwina, qa'liplesiwine ha'm o'z aldina millet bolip du'ziliwine, bekkemleniwine tiyisli mag'liwmatlar «Qaraqalpaq tariyxinin' materiallari» AN SSSR, 1935-jili shiqqan kitapta, onnan son belgili tariyxshi, qaraqalpaq tariyxin ko'p izertlegen alim, on jil dawaminda Ma'mleketlik siyliqtin' lawreati bolg'an, professor, tariyx ilimlerinin' doktori
S.P.Tostovtin' miynetlerinde ha'm onin' basshilig'inda o'tkerilgen SSSR Ilimler Akademiyasinin' Xorezm arxeologiya ekspeditsiyasi materiallarinda teren' sa'wlelengen. Tariyxshi alimnin' jazg'an «Drevniy Xorezm» M.MGU, 1948 g. «Po sledam Xorezmskoy tsivilizatsiy» AN SSSR, 1948 g «Qaraqalpaqlardin' ha'm Qaraqalpaqstanin' tariyxin, arxeologiyasin izertlewdin' juwmaqlari ha'm na'wbettegi waziypalari» Byuleten' AN UzSSR, 1945, N 9-10, «Qaraqalpaq xalqinin' shig'isi jo'nindegi shig'isi ma'sele», «Kratkoe soobshenie instituta etnografiy» 1974g. degen miynetlerinde qaraqalpaqlar tariyxina, a'debiyatina baylanisi aniq mag'liwmatlar teren' sa'wlelengen. Ja'ne de belgili tariyxshi alim, qaraqalpaqlar tariyxi menen qizig'ip bir neshe miynet professor Pavel Petrovich Ivanovtin' «Qaraqalpaqlar tariyxinin' ocherki»-»Materiali po istoriy karakalpakov» M.1935g. 9-89-betler . «Qaraqalpaqlar jo'ninde jan'a mag'liwmatlar» degen miynetlerinde qaraqalpaq xalqinin' kelip shig'iwi, millet bolip qa'liplesiwi ma'selelerine tiyisli aniq mag'liwmatlar sa'wlelengen. Usinday tariyxiy dereklerde xalqimiz «qaraqalpaqlar» degen at penen mongollar ma'mleketi qulag'an da'wirde XII-XIII a'cirlerde Nog'aylar siyasiy birlespesinde boladi. XVI a'sirde olardan o'z aldina bo'linip shig'adi. XVII-XVIII a'icrdegi qaraqalpaqlar Sirdar'ya boylarin jag'alap qonis basadi. XVIII a'sir qaraqalpaqlar tariyxinda qiyankeski tragediyag'a tolg'an jillar boldi. Xaliqtin' o'miri azatliq ha'm g'a'resizsizlik ushin gu'res ha'm jan'a jerlerdi o'zlestiriw, jaqsi ma'kan basiw, o'z aldina millet, xaliq, el, ma'mleket boliwi ideallari menen tig'iz baylanisli boldi. Bul a'sirde qaraqalpaqlar tariyxinda jawgershilik, basip aliw, bulginshilikke saliw uaqiyalari ko'p boldi. 1721-1723-jillarda Orta Aziya xaliqlarinin' qa'wipli jawi bolg'an qalmaqlar /jongarlar/ qaraqalpaqlardi bir neshe ma'rtebe qirg'ing'a ushiratti. Tashkent qalasi bulginshilikke salip basip aldi. Usi sebepli qaraqalpaqlar « joqari» ha'm «to'mengi» bolip ekige bo'linip ketedi. Joqarg'i qaraqalpaqlar: Samarqand, Buxara, Zarafshan betlerge ko'ship ketedi. To'mengi qaraqalpaqlar Aral ten'izi boylarina, Xorezmge qaray ig'isadi. Qazaqlar arasinda kelip qonis basadi. Biraq bul jerde de to'mengi qaraqalpaqlardi 1742-jili Abilxayirxan shabadi. Mal-mu'lkin tartip aladi. Qaraqalpaqlar sol sebepli tag'i da Xorezmge qaray ig'isa baslaydi.
Uliwma bul ko'ship qonislaniwlar 1760-1762-jillarg'a shekem dawam etedi. Qaraqalpaqlar XVIII a'sirde Sirdar'ya boyinda Quwandar'ya, Jan'a dar'ya boylarinda 1721-1762-jillarg'a shekem 40 jil dawaminda basip aliwshilar menen ayqasip o'mir keshirgen. Tariyxshi S.P. Tostovtin' «A'yiemgi Xorezm ma'deniyatin izlep...» degen miynetinde qaraqalpaqlardin' Sirdar'ya, Quwandar'ya, Jan'adar'ya boylarinda jasag'anlig'i, mudami jan'adan jerler o'zlestirip kanallar qazip, seksewillerden tarnawlar /plotinalar/ qurg'anlig'i, sirtqi jaularg'a qarsi gu'resetug'in jauinger bolg'an-lig'i, diyxanshiliq, sharwashiliq, baliqshiliq penen, anshiliq penen shug'illang'an-lig'i aytiladi. P.Richkovtin' «Istoriya Orenburskoy guberniy» degen miynetinde «qaraqalpaqlar o'zleri islep shig'arg'an miltiq, da'ri, qorg'asin ha'm tag'i basqa mislarin qazaqlarg'a satadi» dep jazadi. Usi jag'inan qaraqalpaqlar o'zin-o'zi jawdan qorg'ay alatug'in jawinger xaliq bolg'an, sawda-satiq penen shug'illang'an. Batis Sibir' menen Orta Aziya arasindag'i ka'ruan joli-ulli Jipek joli Turkstannin' a'trapinan o'tip ol Sirdar'yani jag'alay qonislanip otirg'an qaraqalpaqlar u'stinen ju'retug'in bolg'an. Qaraqalpaqlar usi tiykarda sauda menen aralasip siyassiy ekonomikaliq turmisina u'lken ta'sir jasag'an. Ka'ruanlardan baj pul alip ta turg'an. Gladishevtin' bergen mag'liwmatina qarag'anda «qaraqalpaqlar 1722-jili ishki Rossiyag'a sauda islew ushin min' tu'ye karwan jibergen». Solay etip u'zliksiz jaugershilik sebeplerinen qaraqalpaqlar XVIII a'sirdin' ekinshi yariminda Xorezm oypatina kelip qonislana baslaydi. Qaraqalpaqlardin' bunnan keyingi tariyxi, tag'diri Xiywa xanlig'i menen baylanisli boladi. Jiyen jirawdin' shig'armalarinda qaraqalpaqlardin' Sirda'r'ya boylarinan Xorezm oypatina qonislang'a shekemgi o'mir ha'diyseleri aniq sa'wlelengen. Xaliq qansha qiyinshiliqlar bolsa da o'z a'debiyatin, ma'deniyatin, saz- sa'wbetin taslamag'an. Xaliq arasinda qatiqulaq, qissa aytatug'in adamlar, yadikesh qosiqlar bolg'an. Usi tiykarda Jiyen jirawday jirawlar xaliq arasinan o'sip shig'ip o'z a'debiyatin, ma'deniyatin rawajlang'an. Usi da'wirdegi xaliq arasinda auizsha jazba tu'rdegi barliq xaliqliq a'debiyat, pu'tkil shig'is a'debiyati marjanlari; «Ga'rip-ashiq», «Sayatxan-Xamira» «Qiz Jipek», «Qiriq qiz», «Qoblan», «Edige»,»Alpamis», «Maspatsha»da'stanlari kennen taralg'an. Sonday-aq Xoja Axmet Yasauiy Xikmetlerinen baslap Sulayman Baqirg'aniy kitaplari, Xoja Xafiz, Fizuliy, Ferdausiy, Sufi Allayar, Maxtimquli, Nawayi, Bedil shig'armalari da arasinda meshit-medreselerde oqig'an sawatli adamlardin' ta'sirinde og'ada ko'plep taraldi, ayrimlari xaliqtin' su'wip oqiytug'in shig'armalarina aynaldi. Bulardin' ba'rin klassik shayirlarimiz ha'm jirawlarimiz o'z tvorchestvolarinda teren' o'zlestirip xaliq aldinda qaytadan aytip berip ju'rgen. Jiyen jiraw bir neshe xaliq da'stanlarin o'zlestirip o'zinin' repertuarina kirgizgen. N.Dawqaraev o'zinin' izertlewine bilay jazadi: «Qaraqalpaq xalqi o'zinin' uzaq a'sirge sozilg'an tariyxi dawaminda tu'rli siyasiy-tariyxiy jag'daylardin' sebebinen baxit izlep bir orinnan ekinshi oring'a ko'ship-qonip, materialliq ma'deniyattin' ko'p g'ana esteliklerin saqlap, tolig'i menen bizin' zamanimizg'a jetkere alg'an joq. Biraq, ol bizge esapsiz-sansiz namalardi, kestelerdi, nag'islardi, xaliq o'nermentlerin, a'sirese og'ada bay, ken' tarawli awiz a'debiyatin qaldirdi. Qaraqalpaq xalqi o'z a'sirinin' uaqti xoshliq shadlig'inda da - toqlig'inda da, qayg'ili ku'nlerine de so'z siz, so'z o'nerisiz tura alg'an joq. Jas bala ingalap tuwilg'annan baslap qartayip o'lgenge shekemgi o'mir, ha'tteki o'lgen adamlardi jerlew, olardi eske tu'siriwler de, saz ha'm so'z o'nerisiz, qosiqsiz bolmag'an. Sonliqtan qaraqalpaq xalqi mazmuni teren' tematikasi ken' ha'r tu'rli og'ada bay awiz a'debiyatina iye. /3 tom, II bo'limi, 14-15-betler. Revolyutsiyag'a deyingi qaraqalpaq a'debiyati deyingi qaraqalpaq a'debiyati/. A'lbette usi a'debiyat Jiyen jiraw, Kunxoja, A'jiniyaz, Berdaq, O'tesh siyaqli talantli klassik shayirlardi jetilstirip shig'ariwda negizgi milliy da'rek boldi. Solay etip XVIII a'cirde qaraqalpaq milliy a'debiyatinin' negizgi tirnag'i qalandi.