O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

JIYEN JIRAWDIN' «ULLI TAW» POEMASI

Shayirdin' «Aldi-artim biyik jar eken», «Mu'ytenlerdin' ma'kani», «Xan qasinda to'reler», «Xa xanamiz, xanimiz», «Ju'regimde ko'p dag'im»,»Ko'rgende bolar keulim xosh» degen qosiqlarin ha'm «Ulli taw»tolg'awin 1959-jili xaliq jirawi Qiyas Qayratdinovtan jazip aladi. Bul shig'armalardin' Jiyen jiraw do'retpeleri, ekenligi haqqinda Qiys jiraw biraz mag'lwmatlar beredi. Qiyas jiraw bul shig'armalardi 1932 jili Qara o'zek rayoninin' Na'wpir degen jerinde turiwshi Ismamit degen Ziyaw ulinin' qissa kitaplarinan ko'shirip alg'anlig'in aytadi. Ol kisi ha'r qiyli qissa kitaplar menen birge qaraqalpaq shayirlarinin' qosiqlarin qag'azg'a tu'sirip ko'pshilikke oqip berip ju'rgen «/54- bet/ A.Karimovtin' miyneti. S.Kamalovtin' miynetlerinde XVIII a'sirdin' basinda qaraqalpaqlardin' o'zlerin Shing'isxannin a'wladi dep esaplaytug'in qazaq sultanlari basqarip turg'an. Qazaq sultanlarinan Ta'wke xan/1680-1718-jillar/ qaraqalpaqlarg'a ULLI TAW degen jerdi jaylawg'a ruhsat etken. Bul jer Sirdar'yanin' orta ta'repinde bolsa kerek. Usi jerden Tashkentke, Qitayg'a, Qazang'a Moskvag'a jol o'tetug'in bolg'an. Qaraqalpaqlar usi u'lken karwan joldan baji pul alatug'in bolg'an. «Bular 1723-jili jung'ar qalmaqlarinan qazaqlarg'a jasag'an topilisi uaqitinda u'ziliske tu'sedi. Bunnan son'g'i da'wirde qazaq xani Abulxayir xan 1743-jili Sirdar'ya boyinda otirg'an qaraqalpaqlarg'a shabiwil jasaydi ha'm olardin' mal-mu'lkin
talan-taraj etip o'zlerin quwg'ing'a ushratadi.Usi shabiwil na'tiyjesinde qaraqalpaqlardin' geyparalari «joqarg'i» qaraqalpaqlarg'a, ko'pshiligi» «to'mengi» qaraqalpaqlarg'a aynalip Jan'a dar'ya boyina, ayrimlari Xorezmge qaray ko'shedi. «Ulli taw poemasindag'i qazaq sultanlarinin' ha'm feodallarinin qaraqalpaq xalqin shabiwi, qirg'ing'a ushratiwi olardi postiriw ha'm qaraqalpaqlardin' Jan'a dar'ya, Quwan dar'ya boylarina kelip jaylasiwi- ABILXAYIR xannin' 1743-jilg'i shabiliwina sa'ykes keledi. Usi uaqiyanin' sa'wlesi bolip ko'rinedi. /A. Karimov -91- bet/.
«Ulli taw» da'stani 348 qatar qosiqtan ibarat bolip ol jirawlardin' atqariwina qolaylastirip terme-tolg'aw tu'rinde shig'arilg'an. Da'standa basipaliwshiliq urislardin' baslaniwi, eldin' ishindegi biylerdin' adamlarg'a bergen azaplari, axiretleri, xaliqtin' dushpang'a qarsi turiwi, qirg'in urislar, jen'iliske ushiraw, t.b. ma'seleleri, uliwmaxaliqtin' bir da'wir tariyxi sa'wlelengen. Bul shig'arma o'zinin' mazmuni boyinsha feodalliq tartislardin', uriwliq qarim-qatnaslardi shegine jetken ko'rinislerin, jer iyeleri-feodallar menen qarapayim adamlardin' arasindag'i keskinlesken gu'reslerin shiyelenisken uaqiyalarin ayqin su'wretlew menen o'zgeshelenedi. Usilay ha'r ta'repleme bo'lsheklenip azap shekken xaliqtin' awir ta'g'dirin su'wretlew shig'armanin' tiykarg'i syujetlik mazmunin' quraydi.
Pospay olar ne qilsin, Qutila almay nasaqtan,
Kim ko'ringen asilip, Jabilip jala naxaqtan,
Pu'tin bolmay j ag' asi, Zorliq ko' rip sultannan,
Xan, sultanlar ku'n bermey, Bulinbey elim qalmadi.
Elimdi qoyday jalmadi. Posiwg'a belin bayladi....



Ariz aytqan xaliqti, Eriksiz darg'a asadi. Qaraqalpaq biyleri, Qara qanlar qusadi.
Jeti jaqtan kamalap, Sonar kibi awladi. Adamzattin' zarinan Mezgilsiz qarlar boradi. Ne bir batir goshaqti,

Jon'ishqaday bawladi. Qatin menen j as j anlar,
Ata menen analar, Bawirinan ayrilg' an.
Pishaq alip qolina,
Qaytpay qarsilasadi. Qarsilasip u'sh ku'n udayi, Zulimg'a shaq kele almadi. Qaraqalpaq biylerin,
Bul da'standa sirqi basip aliwshilarg'a qarsi tayda tayaq qalmay gu'reske shiqqan qaraqalpaq xalqinin' tragediyali ta'g'diri ayqin su'wretlengen. Ulli taw alip barilg'an qasarisqan shayqas, qirg'in urislardin' ko'rinisleri ka'ha'rmanin' ishki keshirmeleri, tolg'anislari arqali sheber bayanlanadi. Bular adamda shin' patriotliq sezim, joqari gumanistlik oy-pikirleri qa'liplestiredi.
Qarqiratip shaladi. Qaraqalpaq elinde,
Jeti jasar ballarin, Aqir zaman boladi....
Jang'an otqa saladi...
«Ulli taw» poemasinda xaliq basina tu'sken awir mu'siybetler usilay su'wretlengen. Elge dushpanliq etken toparlarinan Asan mirza, Arislanbek, Shorban ka'l usag'an zalimlardin' ha'reketleri, qatti qaralanadi. Olardin' nag'iz jawizliq is-ha'reketleri aship beriledi.
Asan mirza bas bolip,
Qaraqalpaqti jawladi.
Shibin yanli g' awladi,
Kamap alip jan-jaqtan,
To'beden jasil tasladi...
Shorban ka'l degen zalimi,
Eki iynin jalmadi.
Keshe ku'ndiz at shawip,
Qaraqalpaqqa tuwdirdi,
Ja'njel menen gawg'ani.
Qastin tigip Shorban ka'l,
Qatti qirin qaradi,
Jeti ku'n tiin'day at salip,
Qaraqalpaq a'wladin,
Tuxim qurt etip sapladi....
Ka'ha'rlenip Arislanbek,
Jawg'an bulttay kursandi...
Bul poemada Jiyen jiraw xaliqtin' ko'rgenindey etip turmisliq tiykarda bayanlaydi. Da'stan qaraqalpaq xalqinin' da'stu'rleri, ma'deniyati, a'sirlerden kiyatirg'an oylari, pikirleri, en' jaqsi ideallari, hikmetli so'zleri ha'm qa'liplesip kiyatirg'an a'debiy tilinen og'ada a'hmiyetli mag'liwmatlar beriwi menen bahali.
Jiyen jiraw shig'armalarin so'zlerden ko'rkem poetikaliq usillarda sheber paydala-niw menen ju'zege shig'arg'an. Shayir qaraqalpaq tilinin' so'ylew mu'mkinshiliklerinen, milliy ug'imlardi beriw ibaralarinan og'ada ken' paydalang'an. Jiyen jiraw shig'arma-lari fol'klor menen jazba a'debiyattin' tig'iz baylanisli rawajlaniw da'liylep ko'rsetiwshi ko'pir sipatinda ayriqshalanadi. Uaqiya ha'm ha'diyselerdi su'wretlewde, xaliq sanasina unamli etip, aniq jetkerip beriwde xaliq so'zlerinen astarli, timsalliq formalarda, ko'rkem obrazliq ma'nilerine tiykarlang'an halda su'wretlep jetkeriwge teren' itibar bergen. Jiyen shig'armalarinda ko'rkemlew qurallarinin' derlik barlig'i sheber paydalanilg'an. Bulardan ten'ew, metofora, sinexdoxa, litota, giperbola, retorikaloiq soraw, antiteza ha'm basqa da ko'rkemlew qurallari qollanilg'an. «Posqan el» poemasinda shayir a'sirlerden-a'sirlerge, qiyan-keski uaqiyalarg'a, jurtti bu'ldirgen jawgershi-liklerden qirg'in urislarg'a tap bolip, bu'linip, posip ko'ship, toz-toz bolip, tragediyadan tragediyalarg'a, awir azaplarg'a tap bola bergen qaraqalpaq xalqinin' ta'g'diyrine teren' qayg'iriw menen bilay ortag'a sawallar taslaydi, ritorikaliq sawallardin' juwabin izleniwge talpindiradi.
Shiraqlarim sizlerdin', Baxtin'izg'a ne boldi?! - Bul so'z ibaralarinda teren' ku'sheytiwshi ma'ni bar. Bunda a'sirlerden beri kiyatirg'an xaliqtin' tawsilmas mu'nlari, maqset-tilekleri, min' jilliq tariyxi, a'rmanlari bar. Bul eki qatar qosiqti belgili jaziwshi To'lepbergen Qayipbergenov o'zinin' u'sh a'sirlik xaliq tariyxin so'z etetug'in «Qaraqalpaq da'stani» roman-epopeyasina epigraf etip aladi. Demek Jiyen jiraw eki awiz so'z benen sonsha a'sirlik xaliq tariyxin, olardin' qiyan-keski o'mir ta'g'dirlerin su'wretlep beriwge erisken, Ja'ne de Jiyen jiraw usi tariyxiy poemasinda xaliqtin' basina tu'sip atirg'an awir musiybetlerdi aniq ko'rsetiw ushin bilay jirlaydi: Inranbayin nege men?! Soni ko' rip men sorli,
Minaw xaliq shubirg'an, Quwrag'an quw qobizdin',
Bararina j eri j oq , Qulaqlarin' burayman,
Batarina ko' li joq. Keulim da' rtke tolg' an son',
Ataqli etip bararg' a, Qayg'irdi jirlayman.
Ma' kanli jayi, j eri j oq.
Bul qatarlarda shayir dag'darisqa ushrag'an xaliqtin' jag'daylarin olarg'a tu'sinikli bolg'an so'z dizbekleri menen «bararina jeri joq, batarina ko'li joq» dep sheber tu'sindirgen. Al «quwrag'an quw» qobizdin' degende «quwrag'an quw» - epiteti qobizdin' mudami qayg'ili, jag'imsiz, tragediyag'a tolg'an namalrdi shalatug'inlig'in ko'z aldimizg'a elesletedi. Sebebi «quwrag'an « degen so'zdin' ma'nisi quu'rap qalg'an hesh bir kewilge unamli na'rse joq, oyrani
shiqqan degen tu'siniklerdi anlatsa, «quw» so'zi onnan da bes beter bolg'an jag'daylardi, quwrap qaliwdi, quwariwdi barliq jag'inan qiyinshiliqlarg'a tap boliwdi anlatadi. Xanimizdin' basina tu'sken tariyxiy jag'daylar Jiyen jiraw ta'repinen usilay tu'sindiriledi. Shayir shig'armalarina bunday su'wretlewler ko'p qollaniladi.
Jiyen shig'armasinda ten'ewler turmisliq ha'diyselerdi aniq tu'sindiriw ushin qollaniladi: Ashliqtan qatiq qaqpashtay,
Da'rmani ketip birazi,
Aq terektey suladi. /»Posqan el»/
Shim-shirqaday ullarim,
Qizil gu'ldey soldin'iz.


adamlardin' kewlinin' qapa sheber paydalanaw menen
Bundag'i ten'ewler xaliqtin' jasaw jag'daylari, turmis ta'jriybeleri, o'mir su'riw ha'diyseleri menen tig'iz baylanisadi. Turmistin' ashshi haqiyqatliqlarin. bolg'andag'i ko'rinislerin shayir giperbolaliq su'wretlewlerden su'wretlep beredi.
Ko'zimnin' jasi ko'l bolip,
Etek, jen'im sel bolip,
O'kpem awzima tig'ildi. /»Xosh bolin' doslar»qosig'i/
«Posqan el» da' staninda:
Ko'zimiznin' jaslari tas burshaqtay to'gilip,
Ushqan qus bizge ilesti,
Sol ju'riste bizlerge.
Bul qatarlardi ha'diyselerdi ha'dden tis ulg'aytip ko'rsetiw iske asqan. Jiyen shig'armalarinda metoforaliq su'wretlewler og'ada sheber qollaniladi. «Ko'gende keulim xosh» qosig'inda: Ashilg'an bag'da anarim,
Aldimda baslar sardarim.
«Posqan el» shig'armasinda:
Qosig'i quwatim,
Eki birdey qanatim,
- usinday qatarlarda shayir elinin' tog'ayin shinarg'a, minarg'a, al elin bolsa anarg'a, sardarg'a barabar qoyip metoforaliq bag'darda awispali ma'nide qollanadi. Al qosig'indag'i eki birdey inisin quwatim. qanatim dep birdey salistira otirap sheber su'wretleydi.
Shayir shig'armalarinada pu'tinnin' ornina bo'lshegin, yaki bo'lsheginin' ornina pu'tinin' ko'rsetip, sonday-aq birlikti ko'rsetiw arqali ko'plik ma'nini bildirip su'wretlewlerden de sheber
paydalang'an. Ko'rkemlew qurallarininin' bunday tu'rin a'debiyat taniw iliminde «sinexdoxa» dep ataydi. Misali: «Ilaq baqtim salag'a». «Posqan el» shig'armasinda:
«“arg'a jegen o'likke,
Jilg'a saylar top boldi.»
Aq deneli ariwdin',
Burimlari esildi.
Sag'iyranin' qanlari,
Suw ornina to'gildi.
Sanap ko'rsem baliqti,
Toqsan besi tu'sipti .



Qoli jetken shoshtiyip, U'lgisiz ton pishildi. Qarawitip qan jutip,
Ko'zdin' jasin ishkenin. Doslarim bir pul olarg'a, Ottay so'nip o'shkenin'. Bellerimiz bu'gilip, Qabirg'amiz so'gilip.
O'zi suliw qiz edi,
Ko'rgenin miyri qang'anday. Qaslari qara qiyilg'an Awizg'a u'rip salg'anday. Mende og'ada jilayman,
Say su'yegin sirqirap.

Qizil ju'zdi soldirdi.
Oni esitip menin' de To'be shashim juwlaydi. Bulardan basqa :
Tabanima tiydi shoq,
Sepkil saldin' betime.
Otqa salip o'zimdi, Qiynadim bunsha janimdi. Za'ha'rli shayan sen boldin', Bulbul ushti gu'limnen.
Jaz ku'nlerim qar eken, Tu'tin saqlap ishimde . Mezgilsiz qar boradi...
Bul qatarlarindag'i «ilaq»,»o'likke», «ariwdin'», «sag'iyranin'», «ko'zimdi», «baliqti» so'zlerinin' ha'mmesi birlik tu'rinde qollanilg'an menen ko'plik bildirip tur. Shig'armada bulardan basqa ko'rkemlew qurallarinin' ko'p tu'rlerin paydalang'an. Jiyen jiraw xaliq so'zlerin, ko'rkem so'z birikpelerin, naqil - maqallardi, ushirma so'zlerdi ju'da' bilgen. olardi teren' o'zlestirip shig'armalarinda qollang'an. Misali «Posqan el» shig'armasinda:
Ashliq qursin arsiz jaw,
- degende usag'an tolip atirg'an ko'rkem obrazli qatarlardi ko'riwimizge boladi.
Jiyen jirawdin' shig'armalari xaliqtin' jay so'ylew tilinde jazilg'an. Jiraw xaliqtin' awizeki tilinen sheber paydalana bilgen. Ayriqsha jiraw tolg'awlarinin' leksikaliq sostavinda ko'rkemlew qurallarinan da epitet, ten'ew, metafora, giperbola h.t.b. duris qollang'an. Shayir bulardi qollang'anda ha'diyse yaki waqiyag'a aniqlama beriwden baslatadi. Al, oqiwshi oylanip
tu'sinetug'in ma'nini tan'laydi, toplaydi. Misali: quwrag'an quw qobiz, jawdir qara ko'z, ku'n shiqpadi uyadan h.t.b. epitetler.
Juwmaqlap aytqanda Jiyen jiraw xaliqtin' bay so'ylew tilinen o'z do'retpelerinde ha'r ta'repleme paydalang'an ha'm qaraqalpaq a'debiy tilin qa'liplestiriw ushin bar ku'shin jumsag'an talant iyesi.
Bekkemlew ushin sorawlar

1. 
   Jiyen jiraw shig'armalarinin' awizeki a'debiyat xarakterine jaqinlig'i.
   
2. 
   Shayir shig'armalarinin' jazba a'debiyattin' awiz-eki poetikaliq tvorchestvo menen baylanistiriwshiliq qa'siyeti
   
3. 
   Jiyen shig'armalarinda onin' o'miri. Ku'n ko'riw tirishiligine baylanisli biografiyaliq mag'liwmatlardin' orin aliwi
   
4. 
   Jiyennin' jirawliq da'stu'ri haqqinda qisqasha tu'sinik
   
5. 
   Shayirdin' o'miri ha'm do'retiwshiligi boyinsha izertlewler, pikirlerge toliq sholiw.
   
6. 
   «Posqan el» shig'armasinin' tariyxiy jir ha'm tolg'awliq xarakteri
   
7. 
   Shig'armalardin' temasi ha'm ideyasi
   
8. 
   Awir qiyinshiliqlarg'a dus bolg'an miynetkesh xaliq turmisinin' teren' shinliq penen su'wretleniwi
   
9. 
   «Posqan el» tolg'awinda lirikaliq sheginisler ha'm shayirdin' o'z obrazi
   
10. 
    Tolg'awda xaliqti erlikke, ma'rtlikke shaqiratug'in optimistlik ideyalar
    
11. 
    Shig' armag' a kontrastliq pri§mlar
    
12. 
    Jiyen jirawdin' «Ulli taw» jirinda u'stem klass wa'killerinin' a'shkaralaniwi
    
13. 
    «Ulli taw» poemasinin' mazmuni
    
14. 
    Xaliqtin' awir turmisinin' real ko'rinisi
    
15. 
    Jiyen jiraw «A'y, jigitler, jigitler» shig'armasinin' tiykarg'i o'zgesheligi
    
16. 
    Jiyen jirawdin' «Ber tu'yemdi», «Ilag'im» tolg'awlarina analiz.
    
17. 
    Jiyen jiraw shig'armalarinin' ko'rkemlik o'zgesheligi
    
18. 
    «Xosh bolin' doslar» tolg'awinda xaliqqa degen su'yispenshilik, eziwshilikke o'shpenlilik
    
19. 
    Jiyen jirawdin' shig'armalarinin' jirawlar atqariwina in'g'aylig'i
    
20. 
    Shayir su'wretlengen tragediyaliq jag'daydin' ko'zge elesletiwdegi atqaratug'in xizmeti
    

O'z betinshe jumis tapsirmalari
Jiyen shig'armalarinda ko'rkemlew quralinin' qollaniwi boyinsha A.Karimovtin' miynetinen «Shig'armalarinin' ko'rkemlik o'zgesheligi - IV bap- 98-110- betler, ja'ne de Ayimqul Pirnazarovtin' «Jiyen ha m Omar shayirlardin' do'retiwshilik sheberlikleri» degen miynetinen «Ko'rkemlew su'wretlew qurallarinan paydalaniwdag'i Jiyenin' sheberligi»52-73-betler- izertlewlerinen konspekt alip oni tallap tu'sindirip beriw a'meliy jumisqa tapsirma etip beriledi.Bug'an o'zinin' pikirlerin bildiredi.
Paydalanilg'an a'debiyatlar:

1. 
   N.Dawqaraev III tom. No'kis - 1979, 45-56- betler shig'armalarinin' toliq jiynag'i. Qaraqalpaq a'debiyati tariyxinin' ocherkleri.
   
2. 
   K.Ayimbetov Xaliq danalig'i. N-1988, «Posqan el»- 63-67-betler.
   
3. 
   N.Japaqov Realistlik jazba a'debiyat Jiyenin' baslanadi. II tomliq N- 1979, I-kitap, 38- 57-betler.
   
4. 
   A.Karimov «Jiyen jirawdin' o'miri ha'm do'retpeleri» N- 1963.
   
5. 
   A.Karimov A'debiyatimizdin' geypara ma'seleleri N.-1988, 80-91-betler Jiyen jiraw ha'm onin' jirawshiliq o'neri haqqinda.
   
6. 
   A.Pirnazarov Qaraqalpaq a'debiyati boyinsha geypara oylar. N.19919-49- betler, 6 maqala.
   
7. 
   A.Pirnazarov Jiyen ha'm Omar shayirdin' do'retiwshilik sheberlikleri N-1993.
   
8. 
   O.Alewov Qaraqalpaqstanda ta'lim-ta'rbiyaliq oy-pikirlerin qa'liplesiwi ha'm
   

rawajlaniwi. N-1993, Jiyen jirawdin' ja'miyetlik - pedagogikaliq ko'z- qarasli.271-282-
betler.

9. 
   S.Baxadirova Jiyen jiraw ha'm qaraqalpaq jirawlari.»Erkin QQ stan» gazetasi, 1991-jil ,
   

N202/15871/ 18- oktyabr'. Shayirdin' 260 jilig'ina.

10. 
    Jiyen jirawg'a arnap «Jas Leninshi» 2--aprel', 1991-jili bir ajirata di. Jiyen jiraw
    

avtorlig'inda «Gulayim»da'staninan u'zindi beriledi.Minanday anlatiw berilgen:»Jiyen jirawdin' bul «Gulayim» da'stanin son'iraq «Batir qizlar», «Qiriq qiz» atamalarinda xaliq jirawi Qurbanbay Ta'jibay uli qayta toliqtirg'an ha'm elge, pu'tkil du'n'ya ju'zi a'debiyatina
o'lmes miyras etip qaldirdi.» G.Xojaniyazov, O.Yusupovlar tayarlag'an./Bulardin' ba'ri tiykarsiz, qa'te pikirler!/.

11. 
    M.Nizamatdinov Jiyen jiraw shig'armalarinin' a'hmiyeti haqqinda «Erkin Qaraqalpaqstan» 1991. 26- dekabr' .
    
12. 
    J.Kamalov Qobizdin' ulli zibani.»Sovet Qaraqalpaqstani»1988, 16- sentyabr'.
    
13. 
    O.Satbaev «Qiriq qiz» da'staninin' avtori Jiyen jiraw degen pikir aytqan. «Erkin Qaraqalpaqstan», 1991, 3- aprel' sani.