O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

JIYEN JIRAWDIN' «POSQAN EL» POEMASI

Jiyen jirawdin' «Posqan el» poemasi -tolg'awi 1937-jili Taxtako'pir rayoninin' 7-awili «Qara oy» degen jerde turiwshi /Ha'zirgi «O'zbekstan» kolxozi/Bektursin degen jiraudan S.Ma'wlenov, Sh.Xojaniyazovlar ta'repinen jazip aling'an. Bektursin jiraw buni bir kitaptan yadlap u'yrengenligin aytadi. Bul poemanin' ko'lemi 2 min' katarg'a shamalasadi. «Posqan el» uaqiyasi tariyxiy xu'jjetlerge qarag'anda 1760-62-jillarda Sirdar'yanin' to'mengi ta'repinde Jan'a dar'ya, Quwandar'ya boylarinda otirg'an qaraqalpaqlardi qazaq xani ERALI xannin' qirg'ing'a ushratiwi sebepli ata jurti Turkistan di posip ko'shiui, Xorezm shuqirina qaray ig'isiwi ma'selelerin so'z etiuge qaratiladi. Izertlewshi A.Karimovtin' miynetinde «Posqan el» tolg'awinin' mazmuni teren' u'yrenilgen. 75-77-betlerde ol tolg'awdin' mazmunin' qisqasha bayanlaydi. /Buni konspekt aliw kerek /»Posqan el» tolg'awinin' do'retiliwi haqqinda ken tu'rde mag'liwmatlar beredi. Jiyen jiraw qaraqalpaq xorezmge ko'ship kelgennen keyin , Aral ten'izine, onin' qubla ta'repindegi atawlarg'a /Terbenbes, Munaytpas/ A'mudar'ya tarmaqlari Ko'k o'zek boyina kelip qonislag'annan keyin shig'arg'an degen mag'liwmatlardi keltiredi. «Posqan el» shig'armasi xaliq tilinde «tolg'aw « dep te «poema» depte aytilip ha'm jazilip ju'rgenligin aytadi. Tiykarinda bular ekeuin bo'lip qarawg'a bolmaydi. Bular ishki ta'repinen bir-birine jaqin turadi. Tolg'aw didaktikaliq poeziya tu'rinde jatadi. Bular ja'miyet qubilislarin jay tu'rinde g'ana su'wretlew emes, turmisti baqlap sol jo'ninde juwmaqli pikir ju'ritedi. Geypara tolg'aw formasinda jazilg'an shig'armalar o'zinin' ko'lemi syujeti jag'inan poemag'a ku'ta' jaqin turadi. Onday tolg'awlar mazmun, obraz ha'm jasawi, kompozitsiyasi jag'inan poemanin' talaplarina toliq juwap beredi. Bunday tolg'awlarda zaman,
da'wir jag'day ko'birek lirikaliq sheginisler menen so'z etiledi. Bul talapqa Jiyennin' «Posqan el» tolg'awi toliq sa'ykes keledi. Bul shig'armanin' sirtqi formasi jag'inan tolg'awliq xarakterge iye bolg'ani menen onin' ishki syujetlik mazmuni, kaharman obrazlarina xarakteristika beriw, kompozitsiya ta'repinen ko'birek poemag'a usaydi. A'debiyat teoriyasinda bilay aniqlama beriledi: «Poema ko'rkem a'debiyattin' liroeposliq janirinin' bir tu'ri. Poemada shayir o'z kaxarmanlarinin' ishki keshirmeleri, minez-qulqi, is-ha'reketleri haqqinda so'z etedi. Sonin' menen bir uaqitta lirikaliq shig'armalarday, poemada su'wretlegen turmisliq uaqiyag'a baylanisli payda bolg'an o'zinin' ishki sezmlerinde bayan etedi. Poemada ka'harmanlar uaqiyag'a qatnasiwshilar boladi, olar menen birge lirikaliq ka'hramanlar da boladi.» A'debiyat teoriyasinin' poema haqqindag'i talaplarina Jiyen jirawdin' «Posqan el» poemasi sa'ykes keledi. Bul shig'armada belgili syujet ata jurti Turkistannan Xorezmge, A'mudar'yanin' ayaq betlerine ko'shiw, sirtqi jawlar, basqinshilar, baylar, biyler azaplari, jetim qiz Minayim uaqiyalari ha'm lirikaliq ka'harman sipatinda shayirdin' o'zinin' uaqiyanin' ishinde bolip bastan-aqirina baqlap bariwi ken' tu'rde sa'u'lelengen. Sonin' ushinda biz a'debiyat taniw iliminde bul shig'armani analiz etkenimizde poema geyde tolg'aw depte pikir ju'ritemiz. Buni liriko-psixologiyaliq poema dep qaraymiz.
Jiyen jirawdin' «Posqan el» poemasi tariyxta bolg'an waqiyalar tiykarinda do'retildi. Bul uaqiyalardi shayir o'z ko'zi menen ko'rgen, xaliq penen birge bolip awir tragediyaliq jollardi basip o'tken. Shubirisip posip kiyatirg'an ash xaliqtin' joldag'i awir qayg'ili azaplari ju'da' sheber surgun uaqiyalar negizinde aship beriledi. Poemada xaliq ta'g'dirindegi da'wir haqqiyqatlig'i ayqin su'wretlenedi.


Eki iynin jalmadi.
Buziq boldi iyshani,
A'dilsiz boldi qazisi, Gunasizdan birazdi,
Gunali dep qiyadi.
Eki j aqlap u' sh j aqlap,
Ku'nnin' ko'zin ko'rsetpey, Kewilge qayg'i jamadi. /27-bet/.
Qaraqalpaq - posqan el,
Xorezmge j etiwge,
Ha'mmeleri buwdi bel.
Ata jurti Turkistan O'mirlik jaylaw bolmadi.
”a'rip penen qa'serge,
Jetim menen jesirge,
Sayasin hesh bir salmadi.
Aldi menen basshisi
«Posqan el» shig'armasinda qaraqalpaq xalqinin' tariyxina, milliy da'stu'rlerine, u'rp- a'detlerine baylanisli en' jaqsi oy-pikirler sa'wlelengen. Shig'armanin' birinshi bo'liminde tosqinliqqa ushrag'an xaliq ta'g'diri, ashliqtan jolda o'lip qalip atirg'an ata-analar, emiziwli balalar, olardin' g'arg'a-quzg'ing'a jem bolip ko'miwsiz dalada qalip atirg'anlig'i sheber tragediyaliq ko'riniste jan ashirliq halatta su'wretlengen. Usinday jag'daylarda xaliq arasindag'i biri-birin o'lim qa'wipinen aman alip qalg'an tuwisqanliqtin' ko'rinisi ayriqsha sipatlanadi. Poemada ananin'
balag'a, balanin' atag'a, ag'anin' inige, qarindasqa mexribanlig'i, miyrimlilik, teren' tuwisqanliq sezimleri og'ada qa'sterli sezim sipatinda ta'riplengen. Bular xalqimizdin' burinnan kiyatirg'an en' ag'la qa'siyetleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw usillarg'a itibar beredi. Al zalimliq, a'dilsizlik og'ada qatti qaralanadi. Bular ayrim adamlardin' du'n'yaparazlig'inan kelip shig'ip atirg'anlig'i ayriqsha ta'riyplenedi. Shig'armanin' ekinshi bo'liminde jetim qiz Minayim uaqiyasi ayriqsha orindi yieleydi. Shig'armadag'i Minayim qiz uaqiyasinin' o'zi de teren' adamgershilik sezimleri menen jirlanadi. Jiyen jirawdin' Minayimg'a bawirmanlig'i, o'limge bas tigip bolsa da azaptan qutqariwg'a umtilg'anliq-lari, qiz namisin qorg'aw, qa'ha'rmanliq is-ha'reketler shig'armada isenimli su'wretlengen. Shig'armada Ereke bay menen onin' pa'msiz ha m miyrimsiz zalim balasinin' obrazi sheber jasalg'an. Olardin' jawizliqqa, iplasliqqa tiykarlang'an haywanliq is- ha'reketleri turmis shinlig'i negizinde aship ko'rsetiledi. Poemada bulardin' basqa da uaqiyalar: jol azabi, ashliqtan qisiliwlar, esap-sansiz qirg'ing'a ushrag'an xaliqtin' tragediyaliq ko'rinisleri, Terbenbes, Munaytpas degen atawlarg'a kelip qonis basqannan turmis, baliqshiliq penen ku'n ko'riw, mehribanshiliq, qazag'a tu'sken baliqlardi barliq awil adamlarina ten' bo'lip beriw, teren' awizbirshilik sezimleri ju'da' sheber bayanlang'an. Bul poemada baylardin' - jer iyelewshilerdin' obrazi, bayliqqa semirgen kelbeti sheber aship berilgen.
Baylardin' posip ko' shiwi,
Jeri j etpey ko' shken j oq.
Buyaqqa ketken ashlarg'a,
Jer bermestin' hiylesi,
- dep jazip olardin' ziqna, qarapayim adamlardi eziwge qaratilg'an miyrimsiz obrazi jasaladi. Shig'armada usinday miyrimsizlik Jiyen menen ashtan-ash su'wretlenip kiyatirg'an jetim Minayimnin' Ereke bay menen onin' balasinin' ko'ship qonislandirip otirg'an jerinde ushrasqan payitta ju'zege keledi. Ereke bay da jetim qiz Minayimnin' qa'wendersizligi, ele onin' jas ekenligi haqqinda oylanbaydi. oni xorlag'isi keledi. Jiyen jiraw adamdi xorlag'isi kelgen a'sirese qiz balanin' namisina tiygen adamlar menen janin ayamastan gu'resedi. Biraq jawiz baylar Jiyendi xaldan tayg'ansha urip- azaplap taslap ketedi.
Ereke baydin' usinday zulimlig'i, onin' balasinin' satiraliq bag'darda sipatlang'an unamsiz obrazi-tipi ju'da' sheberlik penen jasalg'an.
Tan' saz berip atqanda, Onnanda beter uzaytip.
Bir bay ko' shke ilestik. Bul bir asqan bay eken.
Otir eken dem alip, To'rt tu'ligi say eken.
Tu'sirip barliq zatlarin. Bidim-bidim bet awizi,
Qursaqlarin qampaytip, Bir balasi bar eken.
Qa' ha' rlengen tu' klerin, Otir eken to' rinde,
Xayaliqqa alaman,
Tamaq iship tamsanip. Jaman bolsa negizi,
Toyg'annan son' tamaqqa, Qoy keynine salaman,
Qayta-qayta kekirip; Aytqanimdi qilmasa,
-Qasindag' i j as qizdi, Qarqiritip shalaman.
Qayda alip barasan'?!
Mag' an ber mina qizin' di,
Shig'armada usinday ko'z qaraslardi baylarlardin' kelbeti aship beriledi. Shayir usilardi tag'ida teren'irek pikirler menen olardin' negizinin' jaman ekenligin ayriqsha ug'indiradi.
Bayg'a bir pul o'lgenin',
Qarauitip qan jutip,
Ko'zdin' jasin ishkenin,
Doslarim bir pul olarg'a,
Ottay so'nip o'shkenin.
«Posqan el» poemasinda xaliqtin' bir o'mir tariyxi ju'da' ko'rkemlik su'wretlengen. Bunda adamg'a oy salatug'in og'ada jaqsi oy sezimler ja'mlestirip berilgen. Poemanin' su'wretlew bag'darinda xaliqliq naqil-maqallardan, ushirma so'zlerden, aforizmlerden, ko'rkelew qurallarinan ju'da' sheberlik penen paydalang'an. Shayir obraz jasawda, uaqiya ha'm ha'diyselerdi su'wretlewde bulardan sheber paydlang'an. A.Pirnazarovtin' kitabinda bulardin' birazi izertlengen. Ma'selen jol azabi da'stanliq formada giperbolaliq bag'darda bilay su'wretlenedi:
Qiyir-qiyr sho'llerden,
Qiynalip o'tip kelemiz,
Uzaq-uzaq j ollardan,
Udayi ju'rip kelemiz.
Qanat ku'ygen issi da,
Janip tag'i ku'yemiz.
Bir jurtim gone etik,
Tabani tu'sti tas qag'ip.
Poemada insan obrazin jasaw, onin' adamgershilikli, a'lpayim, batir, erju'rek is-ha'reketlerin su'wretlew og'ada sheberlik og'ada sheberlik penen iske asqan.
Misali: Minayim obrazi bilay tu'sindiriledi.
Qoldan ketken jetim qiz,
Ma'nisin bilsen qizil gu'l,
Zamani kelse paqirdin',
Sayrap turg'an jas bu'lbul.
Ja'ne de bilay ta'repleydi:
Qasimdag'i ol jigit,
Jigitlerdin' sultani.
Poemada naqilg'a aynalip keltirilgen qatarlar uaqiya ha'm ha'diyselerdi ayqin tu'sindiriwge qaratiladi:
Jigittin' parqi joldas bolg'anda ayrilar,
Ju'ktin' ko'rki arshadi,
Tu'yinin' ko'rki narshadi.
Baydiq ko'rki mal menen,
Kwndiz tutqan parshadi.
Adamnin' ko'rki kiyimdi,
A' sirese u'yin' de.
Isherge tamaq bolmasa,
Kiyimin'di satasan.
Poemada shin' dosliq, tuwisqanliq sezimler, birlik ushin gu'res, Jetim qiz Minayimdi izlew, qasqirlarg'a tap boliw, jol azabin shegiw, Minayimdi tabiw, Ereke baydan o'sh aliw uaqiyalari isenimli su'wretlengen. Bul poema xalqimizdin' tariyxin ken' tu'rde sa'wlelendirip beriwi menen ayriqshalanadi.

4.