O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

JIYEN JIRAW AMANLIQ ULI (1730-1784)
JOBASI:

1. 
   Jiyen jiraw Amanliq ulinin' o'miri ha'm do'retiwshiliginin' u'yreniliw tariyxi
   
2. 
   Jiyen jirawdin' lirikaliq qosiqlari ha'm tolg'awlarinda o'mir shinlig'i
   
3. 
   Jiyen jirawdin' «Posqan el» poemasi
   
4. 
   Jiyen jirawdin' «Ulli taw» shig'armasi
   

Tayanish so'zler dizbegi
1. Jiyennnin' jirawliq da'stu'ri, jiraw do'retiwshiligin izertlewshiler, «Xosh bolin' doslar», «A'y, jigitler, jigitler», «Xan qasinda to'reler», «Ber tu'yemdi», «Ilag'im» qosiqlarinda da'wir shinlig'i, «Posqan el» shig'armasi, temasi, ideyasi, Minayim obrazi. «Ulli taw» poemasi, tariyxiy waqiyalar.

1. 
   Jiyen jiraw Amanliq ulinin' o'miri ha'm do'retiwshiliginin' u'yreniliw tariyxi
   

Jiyen jiraw Amanliq uli XVIII a'cirdegi qaraqalpaq a'debiyatinin' klassik shayiri. Song'i aniqlawlarg'a qarag'anda ol 1930 jillari tuwilip 1784-jillari qaytis bolg'an. Onin' jasag'an jerleri Jan'adar'ya ha'm Quwan dar'yanin' boylari. Da'slepki jillardag'i izertlewlerde Jiyen Tag'ay uli dep ju'ritiledi. Ma'selen N.Dawqaraevtin' aniqlawina ha'm shayirdin' birinshi ret qosiqlar toplaminda 1959-jili usilay berilgen. Akademik S.Kamalovtin' «Qaraqalpaqlardin' XIX a'crdegi Xiwa xanlarina qarsi xaliq azatliq gu'resleri» degen 1956-jili jariyalang'an kandidatliq dissertatsiyasinda «Qaraqalpaqlar XVII-XVIII a'sirdegi Sirdar'ya boyindag'i ha'm olardin' Rossiyag'a qosiliwina talpiniwi» degen babinda Jiyen Jiraw «Qiriq qiz» da'staninin' avtori, sol do'retken degen qa'te pikirleri beriledi. Mine usinday na aniq pikirlerge belgili izertlewshi, alim, Jiyen Jiraw do'retpeleri ha'm do'retiwshiligi, onin' jasag'an da'wiri xaqqinda og'ada ko'p materiallardi toplag'an ha'm usi bag'darda kandidatliq dissertatsiya jaqlag'an Artiq Karimov 1963-
jili «Jiyen Jirawdin' o'miri ha'm tvorchestvasi» degen ilimiy monografiyaliq miynet jazdi. Bul miynette Jiyen Jirawg'a baylanisli bolg'an barliq mag'liwmatlar aniqlandi ha'm ayrim tiykarsiz pikirlerge qatti soqqi berildi. Jiyen Jiraw «Qirq qiz»da'stanin tokpe shayir ha'm jiraw retinde xaliqqa tanitip atqarg'an oni o'zinshe shayirliq iskusstvo menen jetilstirgen talant iyesi bolip tabiladi. «Qirq qiz» xalqimizdin' min' jildan arman do'retken awiz a'debiyatin en' bahali jemisi, xaliqliq da'stan bolip tabiladi. Usi ilimiy miynetten baslap Jiyen Jiraw Amanliq uli dep ju'ritilip kiyatir. Bular teren' da'liylewler arqali ju'zege kelgen pikirler.
Jiyen shig'armalarin jiynaw 1930-jillardan baslap qolg'a alina basladi. Belgili a'debiyatshilar Sadirbay Mawlenov penen Sha'mshet Xojaniyazovlar Jiyen jirawdin' 1927 qatardan turatug'in «Posqan el» poemasin, 80 qatardan turatug'in «Ber tu'emdi», 131 qatardan turatug'in « Xosh bolin' doslar» qosiqlarin xaliq arasinan jazip alip O'zbekstan Ilimler Akademiyasinin' Qaraqalpaqstan filialinin' qol jazbalar fondina tapsirg'an. Ha'zir bular usi jerde R-23, Inv, N1176 (440-451- betler), R-98, Inv. N1120 (610-613 betler) ja'ne de 222-227-betlerden saqlawli. Shayirdin' birinshi qosiqlari 1940-jili «Posqan el» poemasi «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosi» degen toplamda qisqa- sha alg'i so'z benen shig'arildi. Kitapta Qalli Aymbetovtin' Jiyen jiraw do'retpelerin teren' bahalag'an alg'i so'zi berilgen. Onda bilay dep jazdi: «Bul kitapta qaraqalpaq xalqinin' su'yikli ullarinin', xaliqti basqarg'an basshilarinin', so'z so'ylegen sheshenlerinin' so'z marjanlari bar. Xaliq posqan zarli zamanda xaliqtin' zarina qobizin qushaqlap, xaliq shekken azapti birge shegip, a'rmanin, azabin ko'rkem so'z etip qaldirg'an Jiyen jirawday su'ygen ulinin' xasil so'zi bar.» (To'rkul. 1940-jil, 3-bet). Shayirdin' bulardan basqa qosiqlari xaliq arasinan tabilip, jazip alinip «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasinda, «A'mudar'ya» jurnalinda jariyalanip barildi. Shayir shig'armalari o'z aldina toplam retinde 1959, 1981, 1990-jillari shig'arildi. Song'i jilg'i toplamda 2906 qatardan ibarat on alti shig'armasi jiberilgen.
Jiyen Jiraw shig'armalarinin' ilimiy bag'darda izertleniwi Q.Ayimbetov, O.Kojurov, N.Dawqaraevlardan baslanadi.Bular o'zlerinin' miynetlerinde birinshilerden bolip Jiyen tvorchestvasinda, onin' ko'z-qaraslarinin' teren'ligine a'dil kritikaliq bahasin beredi. Bulardan son' A.Karimov Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha ken' tu'rde shug'illanip arnawli izertlew jumislarin jazdi. A.Karimov shayirdin' o'mir bayanina, do'retpelerine, olardin' jiynaliwi, baspadan jariyalanip bariwina ayriqsha itibar berip ko'p mag'liwmatlar topladi. Usi tiykarda 1963-jili Qaraqalpaq Baspaci ta'repi-nen «Jiyen jirawdin' o'miri ha'm tvorchestvasi» degen monografiyaliq ilimiy izertlew baspadan shiqti ha'm A.Karimovke filologiya ilimlerinin' kandidati degen ilimiy da'reje berildi. Ol usi temadag'i kandidatliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi. A.Karimov bunnan son' «A'debiyatimizdin' geypara ma'seleleri « degen izertlew jumisin jazip 1988-jili «Qaraqalpaqstan» baspasinan shig'ardi. Bul miynettin' 80-91-betle-rinde «Jiyen jiraw ha'm onin' jirawshiliq o'neri haqqinda» degen ilimiy maqala jazdi. Bunda Jiyen jirawdin' jirawshiliq o'nerinin' o'zgeshelikleri ha'm bizin' milliy qobizimizdin' tariyxi, onin' Qorqit-Ata jirlarina-qobizina barip tireletug'in- lig'in, bul haqqinda Jiyen jirawda o'zinin' «Qobiz tolg'aw» shig'armasinda aytip o'tkenligin ilimiy analiz etedi. Qaraqalpaqlarda Qorqit Ata haqqindag'i an'izlardin' biykarg'a aytalmag'anlig'in, sonliqtan da onin' bizge og'ada jaqin keletug'in ata-babalarimiz ekenligin de da'liylleydi. N.Japaqov o'zinin' «Revolyutsiyag'a shekemgi qaraqalpaq a'debiyatinda realizm ma'selesi» degen ilimiy miynetin jazdi. Bunda Jiyen jiraw shig'armalarinin' turmis shinlig'in realistlik penen su'wretlew o'zgeshelikleri iznrtlengen. A.Karimov o'zinin' «Jiyen jirawdin' o'miri ha'm tvorchestvasi» degen monografiyasinda shayir shig'armalari boyinsha ken' tu'rde ilimiy pikirlerin aytqan. Kitap kirisiw, Jiyen jasag'an zamandag'i tariyxiy jag'daylar, Jiyenin' o'miri haqqinda mag'liwmatlar, shayirdin' do'retpeleri, poemalari, shig'armalarinin' ko'rkemlik o'zgeshelikleri, juwmaqlaw degen pikileri ilimiy tallaw jasaw menen ayriqshalanadi. Bul miyentte Jiyen jirawdin' shig'armalari ha'm jirawshiliq o'zgesheligi, atqarg'an repertuarlari, ol jasag'an zamannin' tariyxiy, siyasiy, ja'miyetlik, ekonomikaliq jag'daylari, ha'r bir shig'armasinin' do'retiliwi, tariyxiy, mazmuni, ideyasi, janrliq o'zgeshelikleri teren' izertlengen. Song'i da'u'irde Ayimqul Pirnazarov Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha shug'illanip bir qansha ilimiy miynetlerdi jariqqa shig'ardi. Ol «Qaraqalpaq a'debiyati boyinsha geypara oylar» degen 1991-jili shiqqan monografiyaliq izertlewinde 9-49-betlerinde Jiyen jiraw tvorchestvasinda arnap 6 maqala jazg'an. Bunnan keyin A.Pirnazarov «Jiyen jiraw ha'm Omar shayirdin' do'retiwshilik sheberlikleri» degen izertlew jumisin 1993-jili «Qaraqalpaqstan» baspasinan shig'ardi. Usi jili «Jiyen, O'tesh ha'm Omar shayirlardin' do'retiwshilik sheberlikleri» degen temada doktorliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi. A.Pirnazarovtin' Jiyen jiraw tvorchestvasin izertlewge arnalg'an monografiyaliq izetlewinde Jiyen tvorchestvasina birinshilerden bolip baxa bergen O'tesh shayirdin' «O'tti du'n'yadan» qosig'i, onin' Jiyen do'retiwshiligin bahalawi, talantin qa'dirlewi, atqarg'an da'stanliq shig'armalari haqqinda teren' pikirler ju'ritkenligi aytilg'an. Ja'ne de Jiyen shig'armalarinin' baspadan shig'ariliwi, son'g'i da'u'irdegi izertlep u'yreniwler haqqinda pikirleri beriledi.
Bul ati atalg'an minnette. «Posqan el» poemasinda adamgershilik qa'siyetlerdi su'wretlewdegi Jiyennin' sheberligi, «Posqan el» do'retpesinde ta'biyat ko'rinis ha'm qubilislarin su'wretlewdegi Jiyennin' sheberlik usillari», «Ko'rkem beyne jasawdag'i Jiyennin' sheberlik usillari», «Posqan el» da'staninda qaharman ha'm uaqiyag'a qatnasiwshilardin' ha'r qiyli ishki oy tolg'anislari, «Ko'rkem su'wretlew paydalaniwdag'i Jiyenin' sheberligi», «Auiz eki xaliq do'retpelerinen paydaliwdag'i Jiyen jirawdin' sheberligi» degen temalarda izertlew jazip «Juwmaq» islegen. Lekin bundag'i izertlewler Jiyen jirawdin' do'retiwshilik sheberligin turmis shinlig'i negizlerinen shig'ip toliq aytip bere almag'an. Avtor ko'binese ko'rkem shig'aramani toplawda onin' mazmunin aytip beriw menen sheklenedi. Pedagogika ilimlerinin' doktori O'serbay A'lewov «Qaraqalpaqstanda ta'lim-ta'rbiya oylarin qa'liplesiwi ha'm rawajlaniwi» N.,-1993-jil monografiyaliq izertlewinde «Jiyen jirawdin' ja'miyetlik-pedagogikaliq ko'z qaraslari «/271-282- betler/ degen temada ilimiy pikirler ju'rgizedi. Filalogiya ilimlerinin' doktori Sarigu'l Bahadirova «Jiyen jiraw ha'm qaraqalpaq jirawlari» («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi, 1991, 18-oktyabr') degen ilimiy maqalasina Jiyen jirawdin' jirawshiliq o'neri ha'm qaraqalpaq jirawlarinin' tvorchestvaliq rawajlaniw joli haqqinda aytadi. «Jas Leninshi» gazetasinin' 1991-jilg'i 2-aprel' saninda Jiyen jiraw tvorchestvasina arnalip bir bet ajratiladi. Bunda Jiyen jirawg'a arnap material tayarlawshi avtorlar G.Xojaniyazov ha'm O'.Yusupovlar da'reksiz mag'liwmatlar bergen. Bul bette Jiyen jirawdin' avtorlig'inda «Gulayim» da'staninan u'zindi jariyalang'an. Jiyen jirawdin' bul «Gulayim» da'stani son'iraq «Batir qiz», «Qiriq qiz»atamalarinda ko'lemi da'stan etip do'retkenlerin, oni xaliq jirawi Qurbanbay Ta'jibay uli toliqtirip pu'tkil du'n'yag'a tanitip du'n'ya ju'zi a'debitina o'lmes miyras etip qosqanlig'i bizge belgili. Bul da'stan xalqimizdin' do'retken a'yemgi materiarxat da'wirinen berman qarap tariyxta so'z etiletug'in a'jayip do'retpe bolip tabiladi. Jiyen jirawda, Qurbanbay jirawda bul da'standi xaliq aldinda tvorchestvaliq bag'darda jirawliq o'neri menen atqarip, saqlap bizge jetkerip berip, miyrasti qa'dirlewge o'z u'lesin qosqan talant iyeleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw xaliq da'stani «Qirq qiz»di o'z gezeginde jirawshiliq o'neri menen xaliq aldinda tvorchestvaliq penen sheberlep o'miri dawaminda atqarg'an ha'm bizin' ku'nimizge jetkeriwge sebepshi bolg'an, xaliqtin' yadinda saqlaniwina belgili u'lesin qosqan adam bolip tabiladi. Fol'klorliq shig'armalardi jazba a'debiyattan duris ajrata biliwimiz tiyis. Jiyen jiraw tvorchestvasi mektep oqiwshilarina arnalg'an oqiwliqta avtorlari S.Axmetov, B.Ismaylov 9-klass «Qaraqalpaq a'debiyati», Universitettin' filologiya fakul'tetleri ushin sabaqliqta avtorlari N.Japaqov, K. Ma'mbetov, K.Sultanov, A.Karimovlar /1983-jil/ 73-93-betler berilgen. Ja'ne de 1994-jili Tashkent «FAN»baspasinan shiqqan «Istoriya karakalpakskoy literaturi» s drevneyshix vremen do 1917 g. /degen kitaptin' 89-117-betlerde berilgen. Uliwma Jiyen jiraw tvorchestvasi ha'zirgi ko'z qarastan ele de ken'irek izertlewdi talap etedi.

2. 
   Jiyen jirawdin' lirikaliq qosiqlari ha'm tolg'awlarinda o'mir shinlig'i
   

Jiyen jiraw bir qansha lirikaliq qosiqlari qobiz sazina sa'ykes jirawliq sheberlik penen terme tolg'aw tu'rinde do'retilgen. Jiyen jirawdin' lirikalari auizsha jirlap aytiug'a ta'n bag'darda xaliqtin' esitiwine qolaylastirip tap jirawdin' aytqanday etip do'retilgen. Jiyen jiraw lirikalarin jazip do'retip g'ana qoymastan oni yadlap, qobiz jirina salip xaliq arasinda milliy xaliqliq qobiz namalari menen sheberlep atqarip berip ju'rgen talantli, lapizli jiraw bolg'an. Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha ken' tu'rdge shug'illang'an alim A.Karimov bilay jazadi: «Jiyen jirawdin' atqarg'an namalari «Kelte ziban», «Ulli ziban», «Jortiliwi», «Ko'z aydin», «Aig'a shap», «Shalqima», «Nog'ayli», «Tolqin» ha'm tag'i basqalar bolg'an. Shayirdin' «Aldi artim biyik jar eken» shig'armasi «Kelte ziban» namasi menen jirlang'an. /»A'debiya-timizdin' geypara ma'seleleri «N-



Tu'nde jatip tu's ko'rdim, Tu'simde a'jayip is ko'rdim. O' sip turg' an bir ag' ash,
Ol ag' ashti men shaptim, Sinsilag'an ses shiqti,
Ag' ash j erge quladi.
Shapqan jerden su't shiqti. Bulaq su'tten qorqpadim, Ustadan usta sayladim,

Esengeldi qir muring'a, Ag'ashin'di shaptirdim. Taw-taylaqtin' terisin, Qapshig'ina qaplattim. Suw tulpardin' quyrig'in, Tar qilina taqtirdim. Quraydin' kak shayirin, Tarqishina j aqtirdim.
Taw tekenin' mu'yizin.
1968, 87-bet/. Belgili alim Qalli Aymbetov «Jiyen jirawdin' o'zin shayir dep atamay, jiraw dep atag'an duris boladi. Ol» qobizimdi qushaqlap» degen so'zdi bir neshe ret qaytalap o'zinin' jiraw ekenligin da lilleydi. Shig'armalarinin' qosiq qurilisi, qobizi ha'm jiraw dep ataliwi onin' nag'iz xaliq jirshisi-jiraw bolg'anlig'ina da'liyl bola aladi. Oni jiraw dep atag'an menen jazba a'debiyatin' uakili emes degen tu'sinik shiqpaydi. Jiyen jiraw qaraqalpaq jazba a'debiyatinin' uakili ha'm oni baslawshilarinin' biri boladi». /Xaliq danalig'i, 1988-betler/. Usi aytilg'anday-aq Jiyen jiraw degenimizde xalqimizdin' milliy saz a'spabi- qobizin qushaqlap sir shertken talantli jiraw, duwtardi da shertip sazendelik etken ataqli baqsi eleslew menen, sin'g'irlag'an saz, saxrani jang'irip a'lemdi gu'n'retken jurawdin' lapizi qulag'imizg'a tal-tal keledi. Bular bizdi tariyxqa baslaydi, ata-babalarimizdin' basip o'tken jolin, tariyxin, u'rip-a'det, ma'deniyatin, milliy da'stu'rlerin, a'debiyatin biliwge bag'darlaydi. Jiyen jiraw «Qobiz tolg'awin» usi bag'darda do'retken. Bunda xalqimizdin' milliy saz a'spabi qobizdin' sog'iliw xaqqindag'i oy-pikirler aytiladi. Shayir «Qobiz tolg'awi» nan baslap qaraqalpaq xalqinin' o'zgesheliklerin aldimizg'a jayip saladi. Qobiz a'spabinin' sog'iliw tariyxi, og'an qollanilg'an zatlardin' saxrayi qaraqalpaq xalqinin' turmisina, tirishiligine, dalasina, ta'biyatina ta'n o'zgeshelikler ekenligi anlasiladi. Bul «Qobiz tolg'awin» aytilg'an pikirler Qorqit atanin' qobizi haqqindag'i a'spanani yadqa tu'siredi. A'debiyatshi alim A.Karimov o'zinin' maqalasinda: «Qobizdin' piri Qorqit atnin' qobizdi oylap tabiwi haqqindag'i legendasinin' Jiyen jirawtdin' «Qobiz tolg'awin» na sa'ykes keletug'inin'» aytadi. /82-bet. A'debiyatimizdin' geypara ma'seleleri/. Bular bizdi barg'an sayin Qorqit ata jirlari menen tutastirilip oni qaraqalpaqlardin' ata- babasi retinde tanitadi. Izertlewshi I.Utewlievtin' «Qorqit Atanin' qobizi /Milliy tariyximiz o'zinsheliklerimiz izlep. /»A'mudar'ya»jurnali, 1998, N 4 / maqalasinda bizin' jirawshiliq sheberligimizdin' Qorqit ata jirlarina barip tiriletug'inlig'i, Qorqit atanin' qobizi ha'm jirlari bizin' milliy ata miyrasimiz ekenligi aytiladi. Rasinda da Jiyen jirawdin' «Qobiz tolg'awinda» qaraqalpaqtin' milliy saz a'spabi qobizdin' sog'iliwi tariyxi boyinsha bahali mag'liwmatlardi beredi, Bunin' bizin ata-babamizdan kiyatirg'an saz a'spabi - milliy o'zgesheligimiz ekenligin da'liyleydi.
Tiyegine qistirttim.


Mun'lasayiq qobizim. Qolima alg'an joldasim, Sherdi aytqan sirlasim. Sag'an aytip jirimdi, Qayg'ili nama shalaman.
Quw ag'ashta sen mu'n'li,
Adamzatta men mun'li,
Aytisayiq qobizim,
Qobizimdi jirlasam,
Sende mun'li qobizim,
Mende mun'li qobizim,
/10 bet, Jiyen jiraw.»Posqan el».
Jiyen jiraw usi bag'darda ati qaraqalpaqqa ma'lim bolip arjaq penen berjaqqa tanilg'an, pu'tkil Turan, Xorezm oypatina kennen so'z jayilip tu'rki xaliqlarina belgili bolg'an xaliqtin' so'z zergeri, o'tkir tili, so'yler so'zi, ko'rer ko'zi, tiyisli jerinde so'z-zibanin' darg'a tartsa da xan aldinda tay salmay aytqan talantli shayiri ha'm ataqli jirawi bolg'an. A'sirese ol xaliqtin' altin miyraslarin teren' u'yrengen ha'm xaliqqa taratiwshi bolg'an. «Qobiz benen duwtardi shertip, tilge kelse Jiyrensheden o'tken. Alpamisti jigittin' sultani, Gulparshindi qizlardin' gauhari etip xaliq arasina taratqan. «Edige»ni esirip jirlag'anda ku'ndi jawdirip,»Qoblan»di pu'tkil tu'rki xaliqlarina tin'latqan. Tolg'awina tu'rli muxamg'a do'ndirep «Ormambet biy « tolg'awin o'zi do'retken. O'teshtin' «O'tti du'n'yadan» qosig'i /Jiyen mine usinday bag'darda qaraqalpaq xalqinin' milliy shayiri, talantli jirawi bolip ol o'zinin' yoshinin' dereklerin milliy xaliq auiz a'debiyatinan sag'a alip do'retken. Ol bizge belgili sinawli qosiq tolg'awlardi g'ana, bir-eki da'stanliq shig'armalardi g'ana do'retip qoymag'an. Onin' avtorlig'inda ju'da' ko'p xaliqliq shig'armalar do'retilgen Bular ele toliq da'rejede xaliq arasinan a'sirese joqarg'i qaraqalpaqlar arasinan izlep tabiliwi kerek. Jiyen jiraw tariyxiy hu'jjetlerge qarag'anda o'mirinin' aqirg'i ku'nlerine joqarg'i qaraqalpaqlar arasinda bolg'an pikirler bar. N.Dawqaraev bul pikirlerge ayriqsha ma'ni beredi. :»Jiyen Tag'ay ulinin' shayirliq jirawliq jumisinin' ko'birek uaqti «joqarg'i» qaraqalpaqlar-din' arasinda o'tken, yag'niy Turkistan, Samarqand, Nurata, Buxara, Kenimex, Zarafshan bettegi qaraqalpaqlardin' arasinda o'tken. Jiyen jo'ninde sol jaqtag'i qaraqalpaqlardin' arasinda ko'p mag'liwmatlar bar bolsa da olar ele jiynalg'an joq». Mine bul pikirler elege shekem hesh kim bilmey kiyatir. Jiyen jirawdin' bizge belgili lirikalari dim az sanda. Olar «Ilag'im», «Ber tu'yemdi», «Qobiz tolg'aw», «Qaramirza batirdi ayt», «Xoja batirg'a», «Juwmaqqa saldim qazamdi», «Ey jigitler, jigitler», «Aldi-artim biyik jar», «Xan qasinda to'reler», «Xa xanimiz, xanimiz», «Ju'regimde ko'p dag'im», «Ko'rgende bolar uaqtim xosh», « Xosh bolin doslar» degen terme tolg'awlardan ibarat. «Ilag'im» qosig'inda shayirdin' balaliq jillarinan bir ko'rinis turmis qiyinshiliqlari, jasinan ilaq baqqanlig'i, qiynalip qosilg'anlig'i, bay adamlarg'a jallanip qoy-qozi baqqanlig'i, ilaqlarin qasqir jep ketip bay adamnan auir azap aqiretler ko'rgenligi haqqinda jazg'an.
Jerbauirlap quladim,

Ilaq baqtim salag'a, Bas qosip eki balag'a, Sanap ko'rsem ag'alar, On ilag'im birden joq. Qula du'zde jiladim,
Ishim gish-g'ish qaynaydi. Ko'n'lime tu'sip uwayim, Bolg'an jetim ozaldan, Ashilmag'an man'layim./4-5-bet/
O'lgenin' bildim ilaqtin',



Qulaq salin doslarim, Qapilg' an bul zamanda, Qayg'i ha'siret qapladi, Qaraqalpaq- bulgen el, Ten'lik tappay xanlardan, Posiug'a belin bayladi. Ig'ilip posqan elatim,
Joq belgili ma'kani,
Kindik qanim tamg' an j er, A'rmanda sennen ayrildim. Qaraqalpaq elinin,
Malinda erk bolmadi. Qaraqalpaq a'wladi,

Elimnin' mun'li zarina, Qayg'ili nama shalip em.
Elim bolip tur talan.
Bayan etsem barlig'in,
Sendey zulim bolg'an joq. Qaraqalpaqtin' balasin, Guwenlep qoyday qirg'an joq. Arilmas daulet baylig'im, Elatim sennen ayrildim. Bu'lingen bul elimnin',
Neden boldi j azig' i?!
Julinip tutqa qazig'i ?!
«Ber tu'yemdi»qosig'inda shayir manlayina pitken jalg'iz tu'yesin bay adamnin' qolinan tartip alip qoyg'ani, oni bermese xalinin' ne keshetug'inlig'i haqqinda aytip jarliliq turmisina qiynaladi. Qolinda sonsha du'n'ya mali turip jarlinin' bir malina ko'z salg'an ash ko'z baydin' sutxorliq kelbetin aship beredi. Bul eki qosiqta da jarliliq turmis qiyinshiliqlari jirlang'an.»Xosh bolin doslar» qosig'inda tuwilg'an el menen xoshlasiw, onin' qa'dirine jetiw ma'seleleri so'z etilgen. Shayir barliq uaqitta qaraqalpaq xalqi dep,tuwilg'an elim, elatim dep jirlaydi. Mudami xaliq atinan so'yleydi. O'zin qaraqalpaq xalqinin' bir uakili shayiri sipatinda taniydi. Misali:
Un qosisip jiladi.
Jiyen jiraw usinday bag'darda barliq 54 jilliq o'mirin qaraqalpaq dep xalqim dep, elim dep arnag'an gu'resshen' shayiri ha'm ma'pin jirlag'an jirawi boldi. Ol ilaq baqqan balalig'inan baslap /»Ilag'im»qosig'i/ qaraqalpaq xalqinin' tariyxin jazdi. Xaliqtin' tragediyali awir ta'g'dirin su'wretlep berdi. Xaliqti gu'resiwge bag'darladi. Qaraqalpaqlar-din' o'zine ta'n milliy o'zgesheligin rawajlandiriwg'a u'lken u'les qosti. Onin' lirikalarinda duris so'ylew, ua'dege opali boliw. Xaramnan qashiw, hadal miynet, tabis tabiw, kisinin' haqisin jemew, birewdin' zatina zorliq etpew, o'z erkinligin, xujdani ushin gu'resiw usag'an xalqimizdin' hasil qa'siyetlerin ko'riwimizge boladi. Ol xaliq batirlarinin' iygilikli islerin qollap - quwatladi, olardin' batirliq is-ha'reketlerin
xaliq arasinda xawaza etti. Misali: «Qaramirza batirdi ayt», «Xoja batirg'a», «Amanbaydin' ala ati» qosiqlari usinday.
O'zi jurttin batiri, Tuwisi jaqsi batirim,
O'zi jurtim dilwari. Berge quwat hal berdi.
Ayag'ina kiygeni, Ba'rin aytti birin ayt,
Tog'iz qabat bilg'ari. Qaramirza batirdi ayt
«Xoja batirg'a «, «Amanbaydin' ala ati» qosiqlarinda shayir batir bolg'an menen el g'amin oylamaytug'in, zulim bolg'an, xaliqti qirg'ing'a ushratiug'a sebepker bolg'an adamlar haqqinda aytadi, olardin' el g'amin oylap ta'wbege keliwin tu'sindiredi.
Shayir o'zinin' shig'armalarinda qaraqalpaq xalqinin' milliy sipatinda ha'reketke kelip xalqimizdin' o'zine say milliy ha'reketlerin jasadi. Onin' shig'armalarinda qaraqalpaq xalqinin' o'zine ta'n bolg'an saxrayi milliy ka'ha'rmani obrazi jasaladi. Jiyen shig'armalarinda saxrayi batir, xalqim dep umtilip janin beretug'in er ju'rek, xadalliqqa talping'an a'dil, bir-birin teren' hu'rmet etetug'in joqari adamgershilikli, a'dep-ikramli, bir-birin qiyip kete almaytug'in miyrim-sha'pa'a'tli, bawirman, o'zi o'liwge jaqin qalsa da bir tislem nanin bo'lisip ken' peyli insanlar obrazi jasaladi. Ja'ne de jasi u'lkeni, ag'ani, qarindasti mudami teren' hu'rmet etetug'in adamgershilik, ruxsatsiz awiz ashpaytug'in kishpeyillik, tiyisli jerinde so'zin alip qalmaytug'in sheshenlik, diluarliq, batirliq usag'an paziyletler ayqin sa'wlelenedi.



Ey jigitler, jigitler, Zamanimiz tar eken. Ko'meykeydi turg'andi, Aytalmastay ku'n eken. Aytajag'im ballarim, Diyxan bolsan jer ekken, Qon jarig'in ken' bolsin. Bay ulinin' bir-ek

Ko'z ko'rgenin aytayin. Saratanda suwiqtan,
Sari ala siyirdin',
Mu'yizi qaq jarildi.
Sari tal bolg'an biydaydin', Da'ni astina to'gildi.
Qara suwiq qatti urdi,
Buni ullarim biz ko'rdik.
Jiyen jiraw lirikalarinda o'mir shinlig'inin' ashshi kartinalarin ko'rkem poetikaliq qatarlar arqali xaliq ug'imina sa'ykes astarli ma'niste sheberlep su'wretlep beriw ayriqsha ko'rinedi. Misali «Ey jigitler, jigitler « qosig'inda bilay jazadi:
Bir na' siyat ullarim,
Jiyen jiraw oy- pikirleri ko'binese timsalap astarli ma'niste suliwlap jetkeretug'in o'tkir tilli sheber shayir bolg'an. Ol hesh qashan tilge so'z kelgende irkip so'z kelgende irkip qala almag'an. Xan aldinda da, dar aldin da da haqiyqatliqti, hadalliqti, haq so'zdi aytqan, naxaqti ayausiz ashkara etken. Buni shayirdin' «Xanqasinda to'reler», «Xa xanimiz, xanimiz» qosiqlarinda toliq ko'riwge boladi. «Ey jigitler, jigitler» qosig'inda shayir da'wir haqqiyqatlig'in, turmistin' ashshi ta'replerin
og'ada sheberlik penen tu'sindiredi. Bul qosiqta o'mir, turmis , tirishilik etiw, gu'resiw haqqinda en' jaqsi oy-pikirler ortag'a qoyilg'an. Bunda ha'r bir so'zge og'ada teren' poetikaliq ma'ni ju'klengen. Qosiqtin' birinshi kupletinde shayir zamannin' «tar» lig'in, da'wirdin' zulimliqqa, zalimliqqa tiykarlang'an ekenligin ayqin ko'rsetedi.
Ko'mekeyde turg'andi,
Aytalmastay ku'n eken.
Shayir zaman qisiwmetleri haqqinda usilay tolg'anadi. Erkinliktin' joq ekenligin bildiredi. Bul zamanda en' tragediyali ko'rinis haqiyqatliqti ayta almaw, tilge tiyim saliw. Bunda shayir «bas kespek bolsa da til kespek joq!« degen xaliq naqilin esapqa aliw menen bul da'wirdin' sonshelli da'rejede a'dilsizlike qurilg'anlig'in, zulimliqqa tiykarlang'anlang'anin' ko'rsetip beredi. Shayir tolg'awinin' astarli ma'nisine ko'mekeyde turg'andi nege biz ayta almaymiz? ! Ayta almay atirmiz?! degen shaqiriq, su'rendi seziwimizge boladi. Ol ha'r bir qatarda usilay bir ma'ni anlatip ketedi. Da'wir ruwxi menen tig'iz baylanisip, arpalisip, gu'resip ku'n ko'riwdin' tiyisli ekenligin ug'indiradi. Reti kelse tayinbay ko'mekeyde turg'an ashshi haqiyqatliqti aytiwdi alg'a qoyadi. Ja'ne de shayir usi qosiqtin' ekinshi kupletin de saqlaniwdin' da za'ru'rligin, qay jerde ka'tip so'ylewdin' de kerekligin teren' ug'indiradi. «Bay ulinin' bir-eki aytar so'zin kem bolsin» Bunda jarisip so'yleme, aqmaq penen eregispe degen ma'nilerdi anlawg'a boladi. Usi oylarinan keyin astarli ma'niste tag'i da pikirlerin ayqin bayanlaydi.
O'ytpese jigitler,
Aytajaqti aytirmay,
Bas quwsirilip jaq bolar.
Bul jerde de eki ma'ni ni anlawg'a boladi. Biri haqiyqatliqti aytsan basina soqqi tiyip quwsirilg'in jaqqa aynaliwi mu'mkin, ekinshiden, haqiyqatliq qalay bolmasin aytiliwi tiyis, buni aytiw ushin barliq aqil ushin barliq aqil-xuwshin menen basin jaqqa aynalip so'ylemey qalmaytug'in jag'dayg'a qalmaytug'in jag'dayg'a kelesen. Qalay bolmasin haqiyqatliqti aytasan.Al, ishtegi da'rt bul aytiliwi kerek degen ku'shli ideyani beredi. Xalqimizdin' tirishilik etiwinin' bir da'regi sharuashiliq bolsa, bir da'regi diyxanshiliq . Xalqimiz u'sh ay qauinim, u'sh ay sauinim, u'sh ay qabig'im, u'sh ay shabag'im dep jasag'an. Olarg'a siyir negizgi aziq-auqat, mol irisqi nesiybe da'regi. Biyday a'zelden nani-asinin' arqaui. «Biyday nanin bolmasa biyday so'zin' joqpa» degen xaliq naqilinin' ma'nisi a'yemnen kiyatirg'an xalqimizdin' turmis tirishligi menen baylanisli. Usillarg'a tiykarlana otirip shiyir da'u'ir haqiyqatlig'in, zalimliqti bilay ta'ripleydi.
Saratanda suwiqtan,
Sari ala siyirdin',
Mu'yizi qaq jarildi.
Bul jerde ga'p tek sari ala siyir haqqinda emes al o'z elinin', shan'arig'inin', turmis tirishiliginin' tiregi, tiykari bolg'an er jigit azamatlardin' zaman qisiwmetinen mu'yizinen qag'ilip jarilip atirg'anlig'in obrazli su'wretlegen. Usinday batir turmistin' ha'r qiyli qiyinshiliqlari, adamlar zulimlig'i, a'da'latsizliq sebebinen kuyrep joq bolip atirg'anlig'i ta'riplegen. Shayir bul oylarin tag'i da ken'irek, teren'irek tu'sindiredi. «Sari tal bolg'an biydaydin' da'ni astina to'gildi.» Mine bul tragediyaliq suu'retlew. Buni diyxan bolg'an saxrayi xalqimiz attan aniq tu'sinedi. O'mirinin' jaynap-jasnar zamani kelip, jan'a ku'shine tolisip elim dep umtilg'an azamat jigitlerdin' xanliq zulimliq astinda nabit bolip atirg'anlig'i usilay astarli tu'sindirilgen. Shayirdin' haqiyqat so'z zergeri, teren' oyshil, milliy xaliq uakili ekenligi usi ta'repinen ko'rinedi. Jiyen jirawdin' zaman shinlig'i haqqindag'i oy-pikirleri «Aldi-artim biyik jar eken «, «Ko'rgende bolar, keuilim xosh», «Ju'regimde ko'p dag'im»qosiqlarinda da ayqin su'wretlengen.
Jiyen jiraw terme tolg'aw tu'rinde o'zinin' lirikaliq qosiqlarin do'retip onda xaliqtin' qiyinshiliqli o'mir ha'diyselerin, turmisliq ta'jriybelerin , durisliqqa tiykarlang'an milliy da'stu'rlerin og'ada ko'p jirladi.

3.