O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Jeke shaxstin` en` a`hmiyetli sipatlamalarinin` biri-o`zin, o`z is-ha`reketin bahalaw, topardag`i o`z
ornin ha`m topardin` basqa ag`zalarina o`z qatnasin na`zerde tutatug`in-o`zine baha beriw. Adamnin` jedelligi 
ha`m o`zin jetilistiriwge umtiliwi usig`an baylanisli. Ol adamnin` o`z-o`zine talabinan ja`miyetlik talapta
ko`rinetug`in sirtqi bahanin` a`ste-aqirin interiorizatsiyasi joli menen rawajlanadi. 
Qatnasqa talap balalarda basqishpa-basqish rawajlanadi. Da`slep-bul u`lkenler ta`repinen diqqatqa
umtiliw, son`-olar menen birge islesiwge, keyin ala bala olar menen bir na`rselerdi birgelikte islegisi kelip 
qalmastan, olardin` hu`rmetin sezgisi keledi, ha`m son` bir birin tu`siniwge za`ru`rlik payda boladi. Balanin` ata-
anasi menen qanday qatnas ornatatug`inlig`i, bul qatnasta onin` orni qanday bolatug`inlig`inan onin` o`zine 
bolg`an qatnasi baylanisli. Ata-analar sebepsiz o`z balasinin` real ha`m oylap tabilg`an jetiskenliklerin maqtanish
etiwi balada ko`terin`ki umtiliwshiliq da`rejesinin` qa`liplesiwine alip keledi. Sonin` menen birge ata-ananin` 
balasinin` mu`mkinshiliklerine isenbewi, balanin` negatizmin bastirip taslaw balada o`z a`zziligin,
jetilispegenligin seziwge alip keledi. 
O`zine unamli baha beriwdi rawajlandiriw ushin, bala ha`zirgi waqitta qanday, jaqsi yamasa jaman
(bu`gin qazan-tabaq juwdi ma yamasa kesani sindirip qoydi ma) ekenliginen qattiy na`zer muhabbat penen 
qorshalg`an boliwi kerek. Ba`rha ata-ana muhabbatin seziw balada jeke bahalilig`i sezimin payda etedi, bunda
ata-ana onin` konkret bir is-ha`reketlerine haq niyetli bahasin beriwdi toqtatpaydi. Biraq ata-ana xosh 
ko`rmeytug`in qilig`in balag`a berilgen uliwma baha menen baylanistiriwi kerek emes. Misali, eger bala o`tirik
so`ylese oni jazalaw kerek, biraq og`an aldawiqshisan` dep aytiwdin` keregi joq. Ata-analardin` aytqan negativ 
ga`pi balanin` sanasinda bekkemlenedi ha`m o`zine baha beriwdi o`zgertedi.
Kishi mektep jasindag`i balalarda o`zine baha beriw a`tiraptag`ilardin` pikir ha`m bahalarina 
tiykarlanadi ha`m kritikaliq analizsiz, tayar tu`rinde qabillanadi. Bunday sirtqi ta`sirler o`spirimlik jasina
shekem ju`da` a`hmiyetli. 
O`zin unamli bahalawshi o`spirimlerdin` tayarbiyalang`an shan`araqtag`a avmosferani u`yrengende,
bunda bala menen ata-anasi arasinda tig`iz baylanis bar ekenligi aniqlang`an. Ata-analar balalarinin` 

---

---

18
mashqalalarina teren` qizig`iwshiliq bildirgen, olardin` sheshiwinde qatnasqan ha`m o`z balalarin tek g`ana 

qizig`iwshiliq ha`m bawirmanliqqa emes, al hu`rmetke ilayiqli dep esaplaytug`inlig`in ko`rsetken. Ata-ananin`

bunday qatnasi balani o`zin unamli dep ko`riwge iytermelegen dep shamalaw mu`mkin. 
Balalar, a`dette mektepke unamli qatnas penen keledi. .aqittin` o`tiwi menen, uqiplilig`i az yamasa a`zzi
tayarlang`an balalarda jaman baha aliw siyaqli ashshi ta`jiriybe toplanadi, sonda motivatsiya o`zgeredi-mektep 
ha`m oqiwg`a qatnas keri boladi, unamsizg`a aylanadi, oqiwdag`i o`sip baratirg`an qiyinshiliqlar o`zine
beriletug`in bahani da to`menletedi. 
O`zin bahalawdin` to`menlewinin` aldin aliw ushin N.A.Menchinskaya to`men oqiytug`in balalar
kishkene balalarg`a oqitiwshiliq qiliwin maqsetke muwapiq dep esaplaydi. Sonda balada bilim aliwdag`i 
kemshilikleri toliqtiriw niyeti payda boladi, al bul tarawdag`i tabis onin` o`zin bahalawinin` normallasiwina
ta`sir etedi. O`zin adekvat bahalawdin` buziliwi mektepke bariwg`a jaqsi tayarliq ko`rgen balalarda da boladi. 
Ko`rilgen jaqsi tayarliq penen bala kishi klasslarda qiynalmastan jaqsi bahalarg`a oqiydi. An`sat tabisqa erisiw
arqali ol ba`rha maqtawg`a esitiwge u`yrenip, umtiliwshiliqtin` joqari da`rejesi ha`m o`zin joqari bahalaw payda 
boladi. Joqari klasslarg`a o`tken son`, bul oqiwshilar, miynet uqiplarina iye bolmag`anlig`i sebepli o`z
joldaslarinan u`stinligin jog`alta baslaydi, ha`m aqibetinde olardin` o`zin bahalawi birden tu`sip ketedi.
O`zin duris bahalawdin` qa`liplesiwinin` maqsetinin` g`a`rezliligine diqqat awdariw kerek. Amerikali
psixologlar Rozental` ha`m Yakobson eksperiment qoydi-oqiw jilinin` basinda ayirim oqiwshilardan («kesh 
gu`llewshi») u`lken tabislardi tek jil aqirina barip ku`tiw mu`mkin dep ustazlardi isendirdi. Haqiyqattan da,
«kesh gu`llewshi» dep belgilengen oqiwshilar tosattan alg`a shig`ip aldi. Bul eksperimentten keyin o`tkerilgen 
tekseriwdin` ko`rsetiwinshe, «kesh gu`llewshi» oqiwshilar o`z tabislarin basqa balalarg`a salistirg`anda
haqiyqattan da jaqsilag`an. Bunday jaqsilawlar bir qansha da`rejege shekem ustazlardin` ku`tiwi menen 
belgilendi, olar o`zleri bilmegen halda, «kesh gu`llewshi»lerge qatnasta belgili bir ko`rsetpeni a`melge asirg`an,
buni olar qarim-qatnasta, ju`zinin`, dawis toninin`, manerasinin` ayiriqsha ko`rinislerinde, uliwma oqiwshig`a 
unamli qatnasin bildiriwshi barliq na`rsede bildirgen. Misali, eger ustaz oqiwshinin` joqari intellektual
potentsialg`a iye ekenligin sezse, onnan juwapti ko`bireke, maqullawshi ju`z benen ku`tedi. Bunday 
eksperimentlerdi analizlewden ma`lim boliwinsha, eger ustaz oqiwshi menen qatnasta shidamsizliq etse,
biypa`rwa tin`lasa, balada o`zin bahalawdin` pa`seyiwine ha`m u`lgeriwinin` real to`menlewine alip keledi eken. 
Balanin` o`zine baha beriwinde u`lgeriwshiligi u`lken rol` atqaradi. Jaman oqiytug`in balalarda
klasslaslari menen qatnasinin` buziliwi ha`m minez-qulqinin` deformatsiyasi baqlanadi. Olardin` ayirimlari, 
o`zlerine biypa`rwaliqti sezse de bar ku`shi menen balalarg`a umtiladi, olardin` diqqatin o`zine qaratqisi keledi.
Biraq to`men oqiytug`in balalardin` ko`pshiligi passiv pozitsiyani iyeleydi, jalg`izliq sezedi. Bunday balalar 
indemes, konfliktli bolip, mektepten tisqaridan qatnas izleydi.
O`spirimnin` tek bir ha`reketine berilgen ha`tteki en` jaman bahada onin` zeynine onshelli awir 
tiymeydi, o`ytkeni onin` o`z bahalawina qatnasi joq. Bul onin` jeke shaxsinin` kemsitiliwi sipatinda
qabillanbaydi. Biraq oni uliwma bahalawda ha`tteki jen`il kritikanin` o`zi balani awir jaraqatlaydi, o`ytkeni bul
unamsiz qatnas sipatinda qabillanadi.
Umtiliwshiliq da`rejesi ne ushin adam tabistan son` quwanbaytug`inlig`i ha`m sa`tsizliklerden son` qapa 
bolmaytug`inlig`in tu`siniw mu`mkinshiligin beredi. Bunday tan` qalarliq reaktsiya usi waqitta bar bolg`an
umtiliwshiliq da`rejesi menen tu`sindiriledi. Eger u`lken tabislarg`a niyiet etilgen bolsa quwaniwdin` keregi joq, 
al eger tabis ku`tilmegen bolsa onda qapa boliwg`a da sebep joq.
Umtiliwshiliq da`rejesi adamnin` o`z uqiplarina baylanisli ha`m belgili bir reputatsiyani jen`ip aliwg`a, 
o`zi ushin a`hmiyetli bolg`an adamlar toparinda hu`rmetke erisiwge umtiliwda ko`rinedi. Bug`an ya ja`miyet
ushin paydali ha`reketler-do`retiwshilik ha`m miynette ayriqsha jetiskenlikler-yamasa bul tarawda hesh qanday 
ku`sh jumsamastan-kiyiniw, shash tu`rmegi, minez-quliq stilindegi ekstravagantliq penen erisiw mu`mkin.
O`zin hu`rmetlew da`rejesi tabis ha`m umtiliwshiliq da`rejesinin` o`z-ara qatnasina baylanisli. 
Umtiliwshiliq qanshelli joqari bolsa, adam o`zin qanaatlang`an seziwi ushin tabislar da sonshelli joqari boliwi
kerek. A`dette, o`zin pa`s ha`m adekvat bahalawshi adamlarda o`z is-ha`reketleri na`tiyjelerinen uzaq waqit 
qanaatlanbaw, onin` na`tiyjeliligin pa`seytedi.
Umtiliwshiliqtin` joqari biraq ju`da` ba`lent bolmag`an da`rejesi adamnin` minez-qulqina unamli ta`sir 
etedi. O`ytkeni ol uzaq waqit dawam etiwshi sa`tsizlik ha`m o`zin ta`n aliwdin` bolmawini qarsi tura alatug`in
o`z mu`mkinshiliklerine teren` isenim, o`zine isenimdi beredi. (Bunnan keyin «o`zin hu`rmetlew» ha`m «o`zin 
bahalaw» terminleri sinonim sipatinda qollaniladi).