O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Uliwma psixologiya

---

---

1

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW WA`ZIRLIGI 

A`JINIYaZ ATINDAG`I NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI 

«Pedagogika» fakul`teti. 

«Mektepke shekemgi ta`lim» kafedrasi 

Uliwma psixologiya 

pa`ninen 

lektsiya teksti 

No`kis 2010j 

---

---

2

Tema: Psixologiya pa`ni, onin` a`hmiyeti. (2 saat) 

Reje. 
1. Psixologiya pa`ni, predmeti, onin` a`hmiyeti. 
2. Psixika haqqinda tu`sinik.
3. Psixologiya ilim sipatinda. 
4. Shig`is oyshilarinin` psixologiyaliq ko`z-qaraslari.
5. Psixologiyanin` basqa pa`nler menen baylanisi. 


Psixologiya predmeti ha`m onin` a`hmiyeti. Ha`r bir adam aspannin` ko`k, tereklerdin` jasil ekenligin
ko`redi, ko`sheden shig`ip atirg`an seslerdi esitedi, zatlardin` issi yamasa suwiq ekenligin sezedi, yag`niy ha`r 
bir insan qorshag`an ortaliqti sezedi ha`m qabil etedi. Insan oylaydi ha`m so`yleydi, pikir ju`ritedi. O`tmishti
eslep, keleshek haqqinda a`rman etedi. Bular este saqlaw ha`m ko`z aldimizg`a keltiriw ja`rdeminde a`melge 
asiriladi. Ko`plegen qubilislar insandi tolg`andiradi, kewlin ko`teredi yamasa qapa etip, qanday-da bir sezimlerdi
payda etedi. Insan bir na`rselerge umtiladi, go`zlegen maqsetine jetiw ushin talapshan`liq ha`m eriklik 
ko`rsetedi.
Bizin` seziwimiz, qabil etiwimiz, este saqlawimiz, pikir ju`ritiw ha`m so`ylewimiz, ko`z aldimizg`a 
keltiriwimiz, sezimimiz psixikaliq protsess dep ataladi.
Ayirim waqitlari psixologiyaliq protsessler quramali ha`m uzaq dawam etiwshi xarakterge iye bolip, ko`terin`ki 
yamasa pa`s jedellikte ko`rinedi, belgili bir ta`sirleniwler menen o`tedi. Bul psixikaliq jag`day dep ataladi.
Oqiwshinin` sabaq waqtinda diqqatli yamasa diqqatsiz otiriwi, adamlarda bolatug`in kewli ko`terin`kilik 
yamasa ashiwli jag`daylar usinnan. Ha`r bir insan o`zinin` jeke, turaqli ayirmashiliqlari, psixikaliq qa`siyetleri
menen basqalardan o`zgeshelenedi. Bir adamda qizig`iwshiliq (misali kitap oqiwg`a yamasa texnikag`a) ku`shli 
bolsa, basqa bir adam uqiplilig`i (matematika yamasa muzikag`a) menen o`zgeshelenedi. Ashiwshaq adam
haqqinda onin` temperamenti qizg`in (jigerli) desek, ja`ne bir adamnin` minezi jaqsi, jatiq deymiz.
Qizig`iwshiliq, uqip, temperament, xarakter-bul adamnin` psixikaliq qa`siyetleri.
Adamlar arasindag`i bunday a`piwayi ayirmashiliqlar haqqinda tu`sinik bizde kishkene waqtimizdan 
payda boladi ha`m turmisliq ta`jiriybe toplaniwi menen artip baradi. Psixikaliq protsessler, psixikaliq jag`day
ha`m psixikaliq qa`siyetler bir-biri menen baylanisli ha`m birgelikte psixikani (ayirim waqitlari oni adamnin` 
ishki du`n`yasi yamasa psixikaliq o`miri, jan du`n`yasi dep ataydi) quraydi. Solay etip, psixologiya predmeti
ha`m bir jeke adamnin` psixika ha`m psixikaliq qubilisi, sonday-aq topar ha`m ja`miyette baqlanatug`in 
psixikaliq qubilislar bolip esaplanadi.
Insan psixikasin, onin` psixikaliq ha`reketlerinin` nizamshilig`in u`yrenetug`in ilim psixologiya dep 
ataladi. Psixologiya shaxstin` (jeke adamnin`) psixikaliq protsess, jag`day ha`m qa`siyetlerin su`wretlep g`ana
qoymastan, onin` payda boliw sebeplerin tu`sindiredi. 
Qa`legen ilim insan sanasinin` o`z aldina bir òàðàwû sipatinda o`zinin` ayriqsha u`yreniw predmetine
iye. Uliwmaliq ma`niste psixologiyanin` u`yreniw predmeti psixika dep aytiw mu`mkin. Psixika – haqiyqatinda 
u`yreniwdin` ayriqsha predmeti. Joqarida aytip o`tkenimizdey, psixika – miydin` qa`siyeti. Miy - ko`plegen
qa`siyetlerge iye, biraq psixika-ayriqsha. Bul qorshag`an a`tiraptag`i haqiyqatliqti sa`wlelendiriwshi qa`siyet. 
Sa`wlelendiriw qa`siyeti ta`biyatta ken` berilgen, sondada psixologiyaliq sa`wleleniw o`zinin` spetsifikaliq
o`zgesheliklerine iye. 
Psixologiya ilim sipatinda tek g`ana psixikanin` ha`r qiyli qubilislarin u`yreniw ha`m tu`sindiriwge g`ana
emes, al olardin` negizin ashiw ha`m uliwmalastiriw, yag`niy sebebin aniqlaw ha`m olardin` keleshektegi payda 
boliwin boljaw mu`mkin bolatug`in belgili bir nizamshiliqti ornatiw.
Psixologiya - (Psuche-jan, Logos-ilim) insan haqqindag`i tiykarg`i ilimlerdin` biri. Ol a`yyemgi Gretsiyada 
bizin` eramizg`a shekemgi VII-IX a`sirlerde, adamlar jan ma`nisin, onin` haywanatlar janinan o`zgesheligi,
jannin` funktsiya ha`m uqiplari haqqinda sorawlar bere baslag`an waqitta payda bolg`an. Psixologiya predmetin 
du`ziw boyinsha jumislar a`yyemgi grek filosofi, b.e.sh. IV a`sirde jasag`an, jandi psixologiyaliq bilim predmeti
sipatinda tu`siniwde jan`a da`wirdi ashqan Aristotel`ge tiyisli. Fizikaliq dene yaki denesiz ideyalar emes, al dene 
ha`m jan ayirilmas bir pu`tinlikti qurag`an organizm onin` ushin bilim deregine aylandi. Aristotel`din` pikirinshe
jan o`z aldina bir mazmun emes, al janli deneni sho`lkemlestiriw usili, formasi. Jan (denesiz) jasay almaydi, 
biraq ol dene emes, dep oylawshilar duris pikirleydi-degen edi ol. Onin` psixologiyaliq ta`limi mediko-
biologiyaliq faktlerdin` jiyindisinan qurilg`an. Biraq bul uliwmalastiriw psixologiyanin` tiykarg`i 
printsiplerinin`, sho`lkemlestiriw (sistemaliq), rawajlaniw ha`m sebepliliktin` qayta du`ziliwine alip keldi.
Aristotel`di ilim sipatindag`i psixologiyanin` atasi dep esaplawg`a boladi. Onin` Jan haqqindag`i jumisi uliwma 
psixologiyanin` birinshi kursi, bunda ol sorawdin` tariyxin, o`zinen alding`ilardin` pikirin, olarg`a o`z ko`z-
qarasin bildirgen, son` olardin` jetiskenlik ha`m kemshiliklerinen paydalanip o`z sheshimin using`an. Ilim 
sipatinda psixologiyanin` maqseti psixèêàliq o`mirdin` tiykarg`i nizamlarin u`yreniwäåí èáàðàò. Bul nizamlardi

---

---

3

biliw ha`r bir zamanago`y adam ushin za`ru`r. Psixologiyani u`yreniw adamg`a basqalardi jaqsiraq tu`siniw,
olardin` psixikaliq jag`dayin esapqa aliw unamli ha`m unamsiz ta`replerin ko`riw adamlardag`i anaw yamasa 
minaw jeke o`zgeshelikler qalay ha`m ne ushin payda bolatug`inlig`in aniqlaw, a`tiraptag`ilar menen baylanisti
ornatiwg`a ja`rdem beredi. Psixologiyani teren` u`yrenip atirg`an ha`r bir adam o`zinin` ku`shli ha`m a`zzi 
ta`replerin ko`re aliwi, o`z u`stinde islew mu`mkinshiligin alip, kemshiliklerin saplastirip, jaqsi qa`siyetlerin
jetilistire aladi. Psixologiyani biliw adamlarg`a oqiw ha`m jumis protsessinde ja`rdem beredi, yag`niy jaqsiraq 
tu`siniw, este saqlaw, diqqat ha`m oylaw qa`biletin jaqsilaydi. Psixologiya adamnin` psixologiyaliq turmisin
sa`wlelendiretug`in a`debiyat, til, tariyx ha`m basqa da ja`miyetlik ilimlerdi u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye.