O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Laborotoriyaliq ta`jiriybe arnawli tu`rde sho`lkemlestirilge ha`m belgili ma`nide jasalmali sharayatlarda
ju`rgiziledi, ol arnawli u`skenelerde, al geyde texnikaliq qurallardi qollaniwdi talap etedi.
Ta`biyiy ta`jiriybe o`zinde baqlaw metodinin` ha`m laboratoriyaliq ta`jiriybenin` unamli ta`replerin biriktiredi.
Ta`biyiy eksperiment sinalip atirg`an adamlar (atap aytqanda balalar) o`zleri psixologiyaliq jaqtan izertlenip
atirg`anin sezbeytug`in etip sho`lkemlestiriledi -bul olardin` minez-qulqinin` ta`biyiy boliwin ta`miyinleydi.
Ta`biyiy eksperimentte aling`an mag`liwmatlar adamlardin` real psixologiyasi, individtin` tipik minez-qulqina 
say biraq, izertlewshide u`yrenilip atirg`an qa`siyetke ha`r qiyli faktorlardin` ta`sirin qatan` qadag`alaw
mu`mkinshiligi bolmag`annan keyin barliq waqitta da aniq emes. Laboratoriyaliq eksperiment bolsa kerisinshe, 
aniq jen`ip shig`adi, biraq ta`biyiliqta-turmisqa sayliqta sheginedi.
Zamanago`y psixologiyanin` tiykarg`i printsipleri ha`m onin` da`rejeleri.
Psixologiyanin` u`sh a`hmiyetli tiykarg`i printsipleri bar-determenizm printsipi, sistemaliq printsip ha`m 

rawajlaniw printsipi. 

Determenizm printsipi degende sebep-aqibetlik qatnasiqlar nizamshilig`ina baylanisli barliq psixikaliq
qa`siyetler tu`siniledi, yag`niy bizin` janimizda ju`z berip atirg`an na`rseler qandayda bir sebepke iye, ol 
aniqlaniwi ha`m u`yreniliwi, sonday-aq ne ushin anaw yamasa minaw aqibettin` payda bolg`anlig`in tu`sindiredi.
Bul baylanislar ha`r qiyli tiykarlar menen tu`sindiriledi ha`m psixologiya tariyxinda oni tu`sindiriwdin` birneshe 

---

---

8

usili bar. Determenizmnin` son`g`i psixologiyaliq dep ataw mu`mkin bolg`an tu`ri, psixikanin` rawajlaniwi
belgili maqset penen tu`siniliwi ha`m bag`darlaniwinan kelip shig`adi. Biraq antik da`wirdegi maqset tu`sinigi 
psixika ushin (ideya yamasa forma) sirtqi bolg`an bolsa, ha`zirgi waqitta maqset jan mazmunina, konkret tiri
jannin` psixikasina preyuditsiya ha`m onin` real turmista-so`ylesiwde, qatnasta, do`retiwshilikte o`zin 
ko`rsetiwge umtiliwin aniqlaydi. Psixologiyaliq determenizm-qorshag`an ortaliq tek g`ana adam jasaytug`in
aymaq bolip qalmastan shaxstin` qa`liplesiw protsessin o`zgertetug`in a`hmiyetli bilim ha`m tolg`anislardi 
o`zine ja`mlegen ma`deniyat sipatinda da kelip shig`adi. Solay etip ma`deniyat psixikanin` rawajlaniw
protsessine ta`sir etetug`in, ja`miyet ag`zasi sipatinda, ruwxiy bayliq ha`m qa`siyetlar iyesi sipatinda o`zin 
an`lawg`a ja`rdem beriwshi a`hmiyetli faktorlardin` biri boladi.
Psixologiyaliq determenizmde-janda ju`z berip atirg`an protsessler qorshag`an ortaliqqa tek g`ana ko`nligiw 
emes, al eger adamnin` potentsial uqiplarin ashiwg`a tosqinliq etse og`an qarsi da shig`adi dep tu`siniledi.