O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Miy ha`m psixika. Psixikanin` rawajlaniwi. (4 saat) 

Joba: 

1. Adam nerv sistemasinin` du`zilisi, xizmeti ha`m qa`siyetleri. 

2. Miy ha`m psixika. 

3. Psixikanin` haywanatlar du`n`yasinda rawajlaniwi. 

4. Adam sanasi ha`m onin` ja`miyetlik ta`biyati. 

5. Sanasizliq tu`sinigi. 

1. Adam nerv sistemasinin` du`zilisi, xizmeti ha`m qa`siyetleri. 
Psixika nerv sistemasinin` qa`siyeti (funktsiyasi) bolsa, psixikaliq is-ha`reketti duris tu`siniw ushin insan 
ha`m haywan psixikasinin` materialliq tiykari bolg`an joqari nerv sistemasinin` o`zgesheliklerin biliw kerek.
Adamlardin` miyi haywanlardin` miyine salistirg`anda quramaliraq du`zilgen. Onin` salmag`i da 
u`lkenirek. Maymildin` miyi 400-500 gramm bolsa, adamnin` miyinin` salmag`i ortasha 1400 gramm. Miy
adam denesinin` 2 protsent salmag`in quray otirip, organizmge kelip tu`setug`in kislorodtin` 18 protsentin 
paydalanatug`inlig`in esapqa alsaq, organizmnin` is-ha`reketinde miy funktsiyasinin` qanshelli quramali
ekenligin ko`riw mu`mkin.
Miydin` joqarg`i bo`limleri-u`lken yarim shar-ha`r qiyli haywanlarda qanday rol` atqaratug`inlig`i
to`mendegi faktlerde ko`rinedi. Baliqtin` yarim shari uriqlarin alip taslag`an son` onin` minez-qulqi azg`ana 
o`zgeredi. Eger kepterdin` yarim sharin alip taslasan`, ol ushiwdi bilmeydi, awqat izlewdi de toqtatadi. Yarim
sharinan ayirilg`an iyt te derlik meshel bolip qaladi. Demek, miyinin` bul bo`liminen ayirilg`an adam uliwma 
jasay almaydi.
Miydin` reflektor ha`reketi. Qorshag`an ortaliq turaqli tu`rde nerv sistemasina, miyge ta`sir etedi
(seziw organlari arqali). Organizm bul ta`sir etiwlerdi qabil aladi ha`m og`an juwap reaktsiya qaytaradi. Bul 
protsess refleks dep ataladi. (latin tilinen aling`anda-sa`wleleniw).
Bunnan 300 jil ilgeri frantsuz ilimpazi Dekart ta`repinen alg`a su`rilgen refleks ideyasin ulli rus fiziologi 
I.M.Sechenov rawajlandirdi. «Bas miyinin` refleksleri» atli kitabinda Sechenov adamnin` barliq minez-qulqi
reflektorliq aktlerdin` quramali sistemasi bolip sanalatug`inlig`in ko`rsetti. Bul I.P.Pavlov miynetlerinde 
reflektorliq teoriyanin` elede rawajlaniwi ushin mu`mkinshilik ashti. Ol joqaridag`i tiptegi keltirilgen reflekslerdi
sha`rtsiz dep atadi. O`ytkeni olar, eger organizmge sirtqi yamasa ishki (organizmde payda bolg`an) qozdiriwshi 
ta`sir etse erksiz (sha`rtsiz) payda boladi. Bul refleksler tuwma bolip esaplanadi. Olarg`a instinktler kiredi,
misali, awqatliq (du`n`yag`a kele sala bala ash bolg`anin sezedi ha`m soriw ha`reketin isley baslaydi), awiriw 
seziw, qorg`aniw (adamg`a qaray qolin`di ko`tersen`, ol erksiz tu`rde o`zin qorg`aw ha`reketin isleydi).
Biraq sha`rtsiz reflekslerden basqa belgili bir jag`dayda payda bolatug`in refleksler de bar. Olardi Pavlov 
sha`rtli dep atag`an. Misal keltiremiz. Eger bala ashshi da`rinin` aq poroshogin bir neshe ma`rtebe ko`rgen ha`m
oni son` balag`a bergen bolsa, endi bala sol da`rini ko`riwden, oni awzina salmay turip da`rinin` ashshilig`in 
awzinda sezedi.
Sha`rtli refleksler tuwma esaplanbaydi, olar turmis protsessinde ha`m organizmnin` jumis barisinda islep 
shig`iladi. Demek, sha`rtli refleks o`mirde tek g`ana arttirilip g`ana qalmastan, waqittin` o`tiwi menen jog`aliwi
da mu`mkin. Sonliqtan Pavlov oni waqitshaliq nerv baylanisi dep te atag`an. 
Ko`pshilik sha`rtli refleksler u`lken yarim shar qabig`inda payda boladi ha`m eger ol haywanda alip
taslansa, ol barliq turmisliq ta`jiriybesin jog`altadi. Onda sha`rtsiz reflekslerdin` barlig`i saqlanip qalsa da 
haywan sharasiz bolip qaladi.
Joqarida aytip o`tkenimizdey adam miydin` u`lken yarim sharisiz uliwma jasay almaydi. 
Miyge kelip tu`siwshi signallar, predmet ha`m qubilislardi payda etedi, seziw organina ta`sir etiw na`tiyjesinde
seziw, qabil aliw, ko`z aldina keltiriw payda boladi, Pavlov birinshi signal sistemasi dep atag`an, ol adamda 
ha`m haywanda boladi.
Biraq adamda Pavlovtin` jaziwinsha, nerv sistemasi mexanizmine ayriqsha qosimta bolip o`tken. Bul 
qosimta- adam so`ylesiwi. «So`z-birinshi signaldin` signali bolip, haqiyqatliqtin`, ekinshi, arnawli bizin`
signalliq sistemamizdi quradi»


Buni a`piwayi misalda ko`remiz. Ta`nepistin` son`inda qon`iraw qag`iladi ha`m balalar klassqa kiredi.
Qon`iraw dawisi olar ushin-birinshi signalliq sistema. Biraq u`lken ta`nepis waqtinda balalar mektepten 
uzag`iraqta oynawi ha`m qon`iraw sestin esitpewi mu`mkin. Al, usi waqitta bir bala kelip «Qon`iraw boldi» dese
barlig`i klassqa juwiradi, bunda so`z qon`iraw sestinin` ornin basti. Oqiwshinin` so`zi bul-ekinshi signalliq 
sistema.

---

---

10
Yamasa, misali, pedagog oqiwshilarg`a o`simlik-paqal, japiraq ha`m tamirdan turadi dep aytti. Son` ol 

balalarg`a o`simliktin` su`wretin ko`rsetedi. Bul jag`dayda u`yreniw protsessinde tek g`ana ekinshi emes, al

birinshi signalliq sistema (su`wretti ko`riw arqali qabillaw) qollanilg`an. 
Eki signalliq sistema da tig`iz baylanista boladi. Eger ekinshi signalliq sistema signallari (so`zler)
birinshi signalliq sistemada tirenishi bolmasa (ol arqali aling`an na`rseni sa`wlelendirmese), olar tu`siniksiz bolip 
qaladi. Misali, shet tilindegi so`z bizler ushin hesh na`rseni an`latpaydi, o`ytkeni so`zdin` artinda konkret
mazmun joq. Biraq tek birinshi signallardin` o`zi de du`n`ya haqqinda toliq ha`m teren` bilimdi bermeydi. Tek 
ekinshi signalliq sistema (so`ylesiw) arqali adamzat ayirim faktlerdi uliwmalastirip, o`zi ushin a`hmiyetli
bolg`an nizamshiliqlardi belgiley otirip, o`z mag`liwmatlarin ken`eytiriwdi u`yrendi. Ekinshi signalliq sistema 
ja`rdeminde adamlar o`z bilimin teren`lestiredi ha`m saqlap qaladi.