O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Haywanat du`n`yasinda psixikanin` rawajlaniwi qorshag`an ortaliqti sa`wlelendiriwdin` ha`m onin`
o`zgerislerine maslasiwdin` jetilisken formasin beriwshi quramali psixikaliq protsesslerdin` payda boliwi menen 
baylanisli. Haywanlarda seziwdin` rawajlaniwi menen qabil aliw (predmetlerdin` olardin` qa`siyetleri menen
sa`wleleniwi) payda boldi. Joqari omirtqalilarda tu`sinik payda boladi (zatlar obrazi, sol waqitta qabil etilmegen, 
usilay etip maymil ha`zir g`ana ko`rgen, jasirilg`an banandi izleydi). Haywanlardin` este saqlawi jetilisedi (onin`
baslang`ish formalari haywanat du`n`yasinin` a`piwayi wa`killerinde de bar). Omirtqalilarda oylaw uriqlari bar, 
biraq adamnin` oylaw is-ha`reketinen a`piwayiraq.
Psixikanin` rawajlaniwi ushin haywannin` qorshag`an ortaliqtan g`a`rezli bolg`an turmis ta`rizi u`lken 
a`hmiyetke iye. Hawada ushiwshi quslar, suwda ju`ziwshi baliqlar jerde ju`retug`in haywanlarg`a salistirg`anda
kemirek rawajlang`an psixikag`a iye (bul olardin` jasaw ortalig`ina baylanisli). Biraq quslar jaqsi ko`riw 
qa`biletine iye, olar alistan-aq jewge mu`mkin bolg`an na`rselerdi ko`re aladi.
Psixikaliq rawajlaniw da`rejesi haywannin` minez-quliq formasi- instinkt (ta`biyi sezim), ko`nlikpe, 


intellektualliq ha`reket penen belgilenedi.

Haywanlardin` instinkti. Instinkt dep ataliwshi ha`m ba`rhama ilim tariyxinda birneshe qiyinshiliq
ha`m tartisiwlardi payda etken is-ha`reketler formalarina bizler bu`gin toqtaymiz.


Instinkler- bul haywanatlardin` quramali ta`biyi is-ha`reketleri bolip, olardin` ja`rdemi menen 

haywanatlar o`z talaplarin qanaatlandiradi. Fiziologiyaliq jag`inan instinktler sha`rtsiz reflekslerdin` quramali
dizbeklerinen ibarat bolip, reflekstin` bir ushi endigi reflekstin` qozdiriwshisi boladi. 
Instinkt degende, ayirim avtorlar formulirovka etetug`in «maqsettin` sanasi bolmag`anda, maqsetke
muwapiq is-ha`reket» dep tu`sinilgen. Yag`niy aytqanda, bunda ga`p haywanlar arnawli u`yretiwsiz qorshag`an 
ortaliq jag`daylarina ko`nlige baslaydi. Is-ha`rekettin` bul formasi omritqasizlardin` rawajlaniwinin` da`slepki
basqishinda ko`birek, misali, nasekomalarda is-ha`reketinin` bul formalari tiykarg`i ha`m ko`pshilik jag`dayda 
jalg`iz boladi, basqa haywanlarda- to`mengi omritqalilarda- ko`birek ushirasatug`in bolip qaladi ha`m waqittin`
o`tiwi menen g`ana turmisliq u`yreniw protsessinde payda boladi, quramali jeke o`zgeriwshen` is-ha`reket 
formalarina o`z ornin bosatip beredi.

---

---

11
Bunday instinktlerdin` bir neshe misalinda toqtap o`temiz, son` zamanago`y izertlewshiler qalayinsha is-

ha`rekettin` bunday formalari tiykarinda jatirg`an mexanizmlerdi tu`sindirmekshi bolip atirg`anlig`in

ko`rsetiwge urinamiz. 
Ha`mmege belgili, su`yir shibin waqti kelgende o`z ma`yekshelerin suw u`stine qoyadi. Eger ol
ma`yekshelerin suwg`a emes, al qurg`aq jerge qoysa olar o`lip qalg`an bolar edi. Su`yir shibin buni hesh qanday 
aldin ala u`yreniwsiz isleydi. Ko`plegen qon`izlardin` qurtlari o`z ko`leminen bir neshe ese u`lken bolg`an jipek
pille isleydi, bunda en` qizig`i pillenin` u`lkenligi erten`gi ku`ni onnan shig`atug`in qon`izdin` ko`lemine ten` 
boladi. Ha`rre ma`yek qoyiwdin` tan` qalarliq texnikasin a`melge asiradi. Olardin` ishinde o`z ma`yegin
gu`belek qurt denesine qoyatug`inlari bar. Bul ma`yekler uzaq waqit saqlaniwi ha`m onnan shiqqan qurtlar 
awqatlaniw mu`mkinshiligine iye boliwi ushin ha`rre tan` qalarliq operatsiyani a`melge asiradi. Ol gu`belek
qurttin` u`stine shig`ip, nishteri menen onin` ha`reket gangliyasina shanishadi. Gu`belek qurt o`lmeydi, biraq 
ha`reketsizlenip qaladi, solay etip ma`yekten qurtlar shiqqan waqtinda-olar ushin awqat yag`niy gu`belek
qurttin` denesi tayar boladi. 
Bunday quramali is-ha`rekettin` barliq sho`lkemlesiwleri o`z maqsetine bag`darlang`anlig`i menen tan`
qaldiradi. Ha`rre, gu`belek qurttin` qay jerinde ha`reket gangliyalari bar ekenligin esaplay aladi ha`m esabina 
su`yene otirip, o`z shag`iwin a`melge asiradi dep oylaw mu`mkin.
Maksimal u`nemli jobada o`z pal uyalarin du`ziwshi ha`rreler (izertlewshi-geometrlar aq mumnan 
islengen pal uyanin` bunnan tejemli formasin oylap tabiw mu`mkin emes ekenligin esaplap shiqqan) buni
qanday da bir esap penen isleydi dep oylaw mu`mkin. Japiraqti kesip onnan truba (naysha) tayarlaytug`in 
qurttin` bir tu`ri haqqinda da usinday pikirde boliwi mu`mkin. Sebebi ol buni tan` qalarliq geometriyaliq esap
penen isleydi, buni tek g`ana japiraqti kesiwdin` en` u`nemli formasin esaplap shiqqan matematik islewi 
mu`mkin.

Men a`piwayi haywanlar- nasekomalardin` quramali, bir qarag`anda olardin` is-ha`reketlerinin` aqilli 

ta`sirin payda etetug`in ha`reketinen tek bir neshe misallar keltirdim.
Biraz haywanlardin` is-ha`reketlerin baqlay otirip, olar ju`da` aqilli ha`reketler islewge mu`mkinshilik 
beretug`in joqari rawajlang`an psixikag`a iye dep oylaw mu`mkin.
Haywanlardin` bunday aqilli is-ha`reketleri boyinsha ko`plegen misallar keltiriw mu`mkin. Biraq bul 
aqil emes. Bul tuwma esaplanatug`in ha`m sirtqi ta`sir na`tiyjesinde a`wladtan a`wladqa ta`rbiyalanip keletug`in
ha`m ta`biyi irikleniw joli menen bekkemlenetug`in ha`reketler, yag`niy instinktler. Instinkt tiykarinda, miyras 
bolip o`tetug`in ha`reketler sipatinda sha`rtsiz refleksler jatadi. Sonliqtan instinktler haywannin` jeke
ta`jiriybesinde azg`ana o`zgeredi. Instinktiv is-ha`reket omirtqasiz, baliq, qus ha`m basqa da haywanatlardin` 
psixikaliq is-ha`reketinin` tiykarg`i formasi esaplanadi. Instinkt adamlarda da bar, biraq adamlarda bul
ha`reketler intellektke-aqilg`a boysinadi.