O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Filogenezde psixikanin` rawajlaniwi. Ontogenezde psixikanin` rawajlaniwin izertlewde payda
bolatug`in birinshi soraw, bul psixikaliq o`mirdi psixikaliqqa shekem ayiratug`in ob`ektiv kriteriya (belgi) 
haqqindag`i soraw. Sub`ektiv tu`rde bul belgi sezimlilik, yag`niy seziwshiliktin` bar boliwi esaplanadi. Biraq
seziw ha`tteki en` a`piwayi haywanlarda da bolatug`inlig`i izertlewshilerge sirttan baqlawdan basqa jol 
qaldirmaydi, o`ytkeni bul tiri janlardin` reflektsiyasi joq. Demek, is-ha`rekettin` o`zgesheliklerinen kelip shig`ip
qoziw ha`m sezimlilikti ayiriw kerek. Qoziw- bul o`mirlik a`hmiyetli stimulg`a qa`legen tiri jannin` (psixikag`a 
iye ha`m psixikag`a iye bolmag`an) reaktsiyasi. Misali, a`piwayi infuzoriya olar ushin o`mir da`regi bolg`an
jaqtiliqqa qaray su`zedi, o`simlikler quyashqa qaray ashiladi. Sezimlilik-bul sezip ta`sirleniwge uqipliliq ha`m 
ol tek psixikag`a iye organizmlerde boladi.
Seziwdin` payda boliwi bul ja`nlik sensor (sensorika-sezim) dep atalg`an psixikanin` rawajlaniwinin` 


birinshi basqishinda turg`anlig`in bildiredi. Bul basqishta a`piwayilar-amebalar, infuzoriyler, qurtlar, baliqlar,

---

---

13
nasekomalar turadi. Olardin` ko`pshiliginin` minez-qulqi derlik a`piwayi, al psixikaliq o`miri bolsa tek g`ana 

seziw menen yag`niy predmettin` ayirim sapa ha`m qa`siyetlerinin` sa`wleleniwi menen sheklenedi.

Pertseptiv (pertseptsiya-qabil aliw) atamasin alg`an ekinshi basqishta, minez-quliq biraz quramalasadi.
Psixikaliqtin` sferasi da ken`eyedi- seziwden basqa, qabil aliw, yag`niy predmet obrazinin` pu`tinlik 
sa`wleleniwi uqiplig`i rawajlanadi. Sonliqtan tiri janlar predmet ha`m jag`day obrazlarin sa`wlelendire aladi,
qiyin jag`daylarda jaqsi bag`darlanadi, awqat tawip, qiyinshiliqtan jasirina aladi. Ko`pshilik haywanlar 
psixikasinin` rawajlaniwinin` a`yne usi basqishinda. Olardin` minez-qulqinin` quramalasiwi ko`nlikpe,
u`yreniwge uqipliliqtin` payda boliwi na`tiyjesinde ju`z beredi. Ko`nlikpe bolsa bul basqishta qabil aliwdan 
basqa ja`ne yad, birinshi gezekte ha`reketke yad (motorliq) payda boliwi na`tiyjesinde qa`liplesedi. Haywanlar
a`hmiyetlirek bolg`an emotsional uwayimlardi da saqlap qaladi ha`m bul o`z is-ha`rketin retlestiriwge ja`rdem 
beredi.
Su`t emiziwshiler, psixikanin` rawajlaniwinin` u`shinshi basqishinda bolip olar tek g`ana seziw, qabil 
aliw, yad emes, al oylawg`a da iye. Sonliqtan da bul basqish intellekt basqishi atamasin alg`an. Bul jerde payda
boliwshi oylaw-ko`rgizbeli- ha`reketli, predmetler menen manipulyatsiyalaw (ko`z boyaw, aldaw) za`ru`rligi 
menen baylanisli. Usinin` na`tiyjesinde haywanlarda jag`daydin` a`piwayi sxemasi payda boladi, bunda tek
g`ana predmetler emes, al olar arasindag`i baylanis ha`m qatnaslar sa`wlelenedi. Sonliqtan joqarg`i haywanlar is-
ha`reketi quramali sistemasin du`ziwi, a`piwayi ma`selelerdi sheshiwi mu`mkin. Biraq olar sanag`a iye emes.
Retlestiriw, ne haqqinda oylap, uwayimlap atirg`anlig`i, qiyin jag`daydan shig`iwdin` qanday jolin tapqanlig`i 
haqqinda o`zine ha`m a`tiraptag`ilarg`a esap bere almaydi.
Haywanlarda psixikanin` qa`liplesiw nizami barliq waqitta tek g`ana qorshag`an ortaliqqa maslasiw 
za`ru`rligi menen baylanisli, biologiyaliq bolip qaladi.
Adamnin` psixikasinin` qa`liplesiwine bolsa basqa da faktorlar (misali ma`deniy) ta`sir etedi. Sonliqtan 
da, adam psixikasinin` rawajlaniwi tek g`ana biologiyaliq emes, al sotsioma`deniy faktorlar menen baylanisli.
Psixikanin` en` joqarg`i formasi- adam sanasinin` rawajlaniwi. 


Jamanliqti an`law-demek da`rhal onin` menen gu`resiwdi baslaw. 

M.Kol`tsov. 
Psixologiyada sana su`wretlengen psixikaliq funktsiyalardin` uliwma sapasi bolg`an sa`wleleniwdin` 
ayiriqsha formasi sipatinda ko`riledi. Barliq psixikaliq funktsiyalardin` olardin` o`z-ara ha`reketinde rawajlaniwi,
adamda sirtqi du`n`yanin` ishki sa`wleleniwin qanday da bir ma`niste modelin qa`liplestiredi. Bul modeldin` 
adam is-ha`reketine bag`darlawshi ta`siri ol ta`repinen sana sipatinda sa`wlelenedi.
Sanani paydalaniw adamg`a miynetinen ol bul protsesstin` basinda na`zerde tutqan aldina qoyg`an 
na`tiyjesin aliwg`a mu`mkinshilik beredi. Haywanlardan pariqli ra`wishte adam tek g`ana biologiyaliq talap
penen belgilenetug`in tu`rlik ta`jiriybe menen engizilgen minez-quliq bag`darlamasin a`melge asirmaydi, al niyet 
ha`m maqsetlerin alg`a su`riw joli menen o`z bag`darlamasin islep shig`adi.
Adam is-ha`reketinin` an`li, maqsetke bag`darlang`an ha`m erkin retlestiriw onda sirtqi du`n`yanin` ishki 
modeli qa`liplesip atirg`anlig`i na`tiyjesinde g`ana mu`mkin.