O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Tema: Psixologiyanin` du`zilisi ha`m ilimiy metodlari. (2 saat) 

Joba: 
1. Psixologiyanin` du`zilisi (tarmaqlari). 
2. Psixologiyanin` izertlew metodlari ha`m ilimiy printsipleri.
3. Psixologiyanin` ilimiy bag`darlari. 
1. Ha`zirgi zaman psixologiyasi usi ilimnin` tariyxiy rawajlaniwi qubilisinda bo`linip shiqqan, biraq, 

biri-biri menen tig`iz baylanisqan sol ilimnin` ha`r qiyli tarawlarinin` quramali sistemasinan ibarat. Usilardin`

ishindegi en` a`hmiyetlileri minalar` egerde adamnin` psixikaliq xizmetinin` uliwma nizamliliqlarin 
u`yrenetug`in uliwma psixologiya~ Psixologiyanin` arnawli tarawlari bala ta`rbiyalaw ha`m oqitiwdin` teoriya
ha`m praktikasi menen tig`iz baylanisli bolip, ha`r qiyli jas basqishlarinda psixikanin` rawajlaniwinin` 
o`zgesheliklerin, ha`r qiyli jastag`i balalardin` ha`m mektep oqiwshilarinin` psixikaliq o`zgesheliklerin (jas
psixolgiyasinin` bul tarawi balalar psixologiyasi dep ataladi) izertlewdin` jas psixologiyasi, jas a`wladqa ta`lim 

---

---

5

(ta`lim psixologiyasi) ha`m ta`rbiya psixologiyasi, ta`rbiya beriwdin` psixologiyaliq nizamliqlari menen
shug`illanatug`in pedagogikaliq psixologiya, izertlew predmeti toparlardin` ha`m kollektivlerdin` psixologiyasi. 
Olar arasindag`i o`z-ara qatnaslar bolg`an sotsialliq psixologiya, miynet xizmetinin` ha`rqiyli tu`rlerinin` –
injenerlik psixologiyasi, genetikaliq psixologiya, psixofiziologiya, differentsial psixologiya, jas o`zgesheligi 
psixologiyasi, sotsialliq psixologiya, pedagogikaliq psixologiya, meditsinaliq psixologiya, patopsixologiya,
yuridikaliq psixologiya, psixodiagnostika ha`m psixoterapiyani o`z ishine qamtiydi. 
2. Psixologiyaliq izertlew usillari.

---

---

6

Ilimiy izertlew metodlari- bul ilimpazlar son` ilimiy teoriyalar du`ziw ha`m praktikaliq usinislar islep
shig`iwda paydalanilatug`in isenimli mag`liwmatlardi jiynawda ja`rdem beretug`in metod ha`m qurallar. 
Ilimnin` ku`shi ko`binese izertlew metodlardin` jetiskenligine, olardin` qanshelli da`rejede isenimliligine, basqa
ilimler usillarinda payda bolg`an jan`aliqlardi bilimnin` bul tarawi qanshelli tez ha`m na`tiyjeli qabillawi ha`m 
paydalaniwina baylanisli. Usilarg`a erisilgen jerde alg`a ilgerilewshilik ko`zge taslanadi.
Joqarida aytilg`anlar psixologiyag`a da tiyisli. Onin` qubilislari sonshelli da`rejede quramali ha`m ha`r 
qiyli, u`yreniw ushin ju`da` qiyin bolg`anlig`i sebepli bul ilim tariyxi dawaminda onin` tabislari, jetiskenlikleri
tikkeley izertlew usillarin qollaniwdi jetilistiriwge baylanisli edi. .aqittin` o`tiwi menen onda ha`r qiyli 
ilimlerdin` usillari integratsiyalandi. Bul filosofiya ha`m sotsiologiya, matematika ha`m fizika, informatika ha`m
kibernetika, fiziologiya ha`m meditsina, biologiya, tariyx ha`m tag`i basqa bilimler usillari.
Ta`biyiy ha`m aniq ilimler usillarin qollaniw na`tiyjesinde psixologiya o`tken a`sirdin` ekinshi yariminan baslap
o`z aldina ilim sipatinda ajiratilip shig`ip, jedel rawajlana basladi. Sol waqitqa shekem psixologiyaliq bilimlerdi 
tiykarinan o`zi baqlaw (introspektsiya) oy juwirtiwg`a tiykarlang`an talqilaw, basqa adamlardin` ha`reketlerin
baqlaw jollari menen alinatug`in edi. Usinday turmisliq faktlerdi tallaw ha`m duris uliwmalastiriw psixologiya 
tariyxinda o`zinin` unamli rolin oynadi. Olar psixologiyaliq fenomen ha`m adamnin` minez-qulqi negizin
tu`sindiriwshi da`slepki ilimiy teoriyalardi du`ziwge tiykar boldi. Biraq bul usillardin` sub`ektivizmi, olardin` 
jeterli da`rejede isenimli bolmawi ha`m quramalilig`i aqibetinde psixologiya psixikaliq ha`m basqa qubilislar
arasindag`i sebep-aqibet baylanislarin da`lillewshi emes, al shamalawshi, eksperimental emes, filosofiyaliq ilim 
bolip qaldi. Sonin` menen birge og`iri teoretizatsiyalang`anlig`i sebepli praktikadan u`zilip qaldi.
Psixologiyaliq qubilislardi sanliq bahalawg`a uriniwlari XIX a`sirdin` g`-yariminan baslap a`melge 
asirilmaqta. Bunday uriniwlardin` da`slepkilerinen biri adam seziwinin` ku`shin, organizmge ta`sir etiwshi
fizikaliq ko`lemde ko`rsetilgen stimul menen baylanistiriwshi nizamlar toparin ashiw ha`m formulirovkalaw 
(aniq aytilg`an pikirlew) boldi. Bug`an Buger-Veber, Veber-Fexner, Stivens nizamlari kiredi. Olar adamnin`
seziw ha`m fizikaliq stimuli arasindag`i baylanisti aniqlawg`a, sonda-aq seziwdin` absolyut ha`m do`rendi 
bosag`asi ja`rdem beretug`in matematikaliq formuladan ibarat.
Differentsial-psixologiyaliq izertlewdi rawajlandiriwdin` baslang`ish etapin da usig`an jatqariwg`a 
boladi, (XIX a`sirdin` aqiri) bunda adamlardi bir-birinen ayiriqsha etetug`in uliwma psixologiyaliq qa`siyet ha`m
uqiplardi aniqlawda matematikaliq statistika usillari qollanila basladi.
Son`, XX a`sirde matematikaliq model` ha`m esaplardi qollaniw tendentsiyasi psixologiyanin` ha`r qiyli
tarawlarinda ken` qollanila basladi. Ha`zir onisiz hesh bir ilimiy psixologiyaliq izertlewler o`tkerilmeydi.
XIX a`sirdin` 80-jillari psixologiyada laboratoriyaliq ilimiy eksperimental izertlewlerdi o`tkeriw ushin
arnawli texnikaliq a`sbap ha`m qurilmalar payda bolip ha`m qollanila basladi. Bul bag`darda Leyptsigte birinshi 
psixologiyaliq laboratoriya jumisin sho`lkemlestirgen nemets ilimpazi V.Vund da`slepkilerden boldi. Texnikaliq
a`sbap ha`m u`skeneler izertlewshige qadag`alaniwshi ha`m basqariwshi ilimiy-eksperiment o`tkeriwge, adam 
ta`sirleniwi kerek bolg`an fizikaliq stimuldin` ta`sirin dozirovkalaw (mo`lsherlew), onin` reaktsiyasin o`lshew
mu`mkinshiligin berdi. Da`slep olar a`piwayi, a`dette mexanikaliq a`sbaplar edi. XX a`sirdin` basinda og`an 
elektr a`sbaplar qosildi, ha`zirgi ku`nde zamanago`y radio, video, elektron ha`m EVM apparaturalari qollaniladi.
Izertlewlerdin` matematizatsiya ha`m texnizatsiyalaniwi menen birge ilimiy mag`liwmat jiynawdin` 
baqlaw, o`zi baqlaw ha`m soraw-juwap siyaqli da`stu`riy usillari o`z a`hmiyetin joytpadi. Olardin` saqlanip
qaliw sebepleri bir neshe. Birinshiden psixologiyada u`yrenilip atirg`an qubilislar quramali ha`m unikal, olardi 
barliq waqitta da basqa ilimlerden aling`an usillar menen izertlep bolmaydi. Psixologiya shug`illanatug`in na`zik
qubilislardi izertlewge ko`pshilik waqitta ta`biyiy ha`m aniq ilimlerdin` usillari jaramaydi. :skeneler ko`re 
almag`an na`rseni baqlaw arqali aniqlaw mu`mkin.
Biraq, baqlaw, a`sirese o`zi baqlaw ha`r dayim isenimlilik ha`m durisliliqqa tekseriwdi talap etedi. Ilaji 
bolg`an jerde bul mag`liwmatlardi ob`ektiv, a`sirese matematikaliq esap usillari menen tekseriw kerek.
To`mende da`slepki, yag`niy son` aniqlaw ha`m qayta toliqtiriwdi talap etetug`in mag`liwmatlardi toplawda 
qollanilatug`in tiykarg`i usillar ko`rsetilgen.
1. Baqlaw-sirtqi-sirttan baqlaw, ishki-o`zi baqlaw. 
2. Soraw-juwap awizsha, jazba, erkin.
3. Testlar test-soraw-juwap, test-tapsirma.
4. Eksperiment ta`biyiy, laboratoriyaliq.