O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Oylawdin` negizgi formalari. Tu`sinik- bul oylaw formasi bolip, onda zatlardin` ha`m qubilislardin`
uliwma ja`ne onin` u`stine en` a`hmiyetli qa`siyetleri sa`wlelenedi. Ha`rbir zat, ha`rbir qubilis ko`plegen 
ha`rqiyli qa`siyetler, belgilerge iye boladi. Usi qa`siyetlerdi, belgilerdi en` a`hmiyetli ha`m a`hmiyetsiz dep, eki
kategoriyag`a bo`liwge boladi.


Tu`sinik- bilip aliwdin` anag`urlim rawajlang`an ha`m ha`r ta`repleme formasi boladi, ol ko`z aldina
keltiriwge qarag`anda haqiyqatliqti a`dewir ken` ha`m toliq sa`wlelendiredi. Bilip aliwdin` ja`miyetlik tariyxiy 
jaqtan rawajlaniwi protsessinde tu`siniktin` mazmuni ken`eyedi, teren`lesedi ha`m o`zgeredi. Misali, «atom»
tu`sinigi. 


Pikir. Pikirlerde do`gerek a`tiraptag`i du`n`yanin` zatlari menen qubilislarinin` ha`m olardin`
qa`siyetleri menen belgileri arasindag`i baylanislar ja`ne qatnasiqlar sa`wlelenedi. Pikir- bul oylaw formasi 
bolip, onda zatlar, qubilislar yamasa olardin` qa`siyetleri jo`nindegi qanday da bir reje tastiyiqlanadi yamasa
biykarlanadi. Misali, «Oqiwshi sabaqti biledi» pikir, biykarlaw- «Bul so`z feyil emes». Pikir tu`siniklerdin` 
mazmunin aship beredi. Qanday da bir zatti yamasa qubilisti biliw- ol tuwrali duris ha`m mazmunli pikir ayta
aliw yag`niy ol tuwrali pikir ju`rite aliw degen so`z boladi. 


Oydan juwmaq shig`ariw- sonday oylaw formasi, onin` protsessinde adam ha`rqiyli pikirlerdi salistirip
ha`m analiz jasay otirip, olardin` jan`a pikir keltirip shig`aradi. Mis, geometriyaliq teoremalardi da`lillew- oydan 
juwmaq shig`ariwdin` tipik misali boladi. Adam oydan juwmaq shig`ariwdin` tiykarinan eki tu`rin induktivlik
ha`m deduktivlik juwmaq shig`ariwda paydalanadi.


Induktsiya- bul jeke pikirlerden uliwma pikirlerge qarap pikir ju`ritiw usili, ayirim faktlerdi ha`m
qubilislardi u`yreniw tiykarinda uliwma nizamlardi ja`ne qa`delerdi aniqlaw boladi. 


Deduktsiya- bul uliwma pikirlerden jeke pikirge qaray pikir ju`ritiw, uliwma nizamlardi ha`m qa`delerdi
biliwdin` tiykarinda ayirim faktlerdi ja`ne qa`delerdi bilip aliw boladi. 

---

---

34

Induktsiya qanday da bir jag`inan birgelikili bolg`an zatlardin` ha`m qubilislardin` mu`mkinshiligi 
bolg`aninsha ko`birek mug`dari tuwrali bilimdi toplawdan baslanadi, bul na`rse zatlardag`i ha`m qubilislardag`i
usas ja`ne pariq etetug`in na`rseni itibarg`a almawg`a mu`mkinshilik beredi. Usi zatlardin` ha`m qubilislardin` 
usas belgilerin uliwmalastira otirip, uliwma juwmaq yamasa na`tiyje shig`aradi, uliwma qa`deni yamasa nizamdi
aniqlaydi. Misali, «:y haywanlari» degen tu`sinikti o`zlestirgen waqitta oqiwshilar siyir paydali, at paydali, qoy, 
shoshqa da paydali ekenin aniqlaydi. Onnan son` oqiwshilar usinin` tiykarinda «barliq u`y haywanlari paydali-
degen juwmaq shig`aradi».
Oydan deduktivlik juwmaq shig`ariw adamg`a uliwma nizamlardi ha`m qa`delerdi biliwdin` tiykarinda
ayirim zatlardin` qa`siyetlerin ja`ne sapalarin bilip aliw mu`mkinshiligin beredi. Misali, barliq deneler 
qizdirilg`an waqitta ken`eyip ketetug`inin bile otirip, adm jazdin` shijg`irag`an issi ku`ninde temirjol rel`sleri de
ken`eyip ketetug`in, al sonliqtan da qurilisshilar temir joldi salg`an waqitta rel`sler arasina belgili bir sanliq 
qoyip ketetug`inin aldin ala biledi.