O‘zgaruvchan elektr toki

2. O`tkazgich qarshiligining temperaturaga bog’liqligi. O`tkazgichning solishtirma qarshiligi nafaqat materialning tabiatiga va balki uning temperaturasiga ham bog’liqdir. Solishtirma qarshilik va demak qarshilik ham temperaturaga chiziqli bog’liq, ya’ni
,
bu yerda va - o`tkazgichning dagi, va R lar esa t dagi, solishtirma qarshiligi va qarshiligi, - qarshilikning temperatura koeffitsienti deyiladi.

o`tkazgichning temperaturasi bir gradusga o`zgarganda uning qarshiligining nisbiy o`zgarishini ko`rsatadi. Uncha past bo`lmagan temperaturalarda toza metallar uchun

Ifodadan ko`rinib turibdiki qizdirilganganda metallarning qarshiligi ortadi, sovutilganda esa kamayadi. Bunga sabab temperatura ortishi bilan ham erkin elektronlarning, ham kristall panjara tugunlaridagi musbat ionlarning issiqlik harakat tezligi ortishidir. Bu esa o`z navbatida ularning ko`proq to`qnashuviga, elektronlar energiyasining ko`proq yo`qotilishiga., yani elektr qarshiligining ortishiga olib keladi. Bir qancha metallar (Al, Pb, Zu va hakozalar) va ularning qotishmalarining kritik deyiluvchi juda past temperaturalarda T_k(0,14-20K) qarshiliklari sakrab nolgacha kamayishi (120-rasm, 2-chiziq) va ular o`ta-o`tkazuvchan bo`lib qolish kuzatilgan. Bu hodisa birinchi bo`lib 1911 yilda simob bug’lari uchun G.Kamerling-Onnes tomonidan kuzatilgan. O`ta o`tkazuvchanlik hodisasi kvant nazariyasi asosida tushintiriladi.
O`ta-o`tkazuvchanlik hodisasidan amalda foydalanish kritik temperaturaning pastligi natijasida qiyinchiliklar tug’dirmoqda. Lekin hozirgi paytda kritik temperaturasi 100K atrofida bo`lgan o`ta-o`tkazuvchan keramik moddalar mavjud. O`ta-o`tkazuvchanlik hodisasini amalda qo`llash juda ulkan mablag’ni iqtisod qilishini e’tiborga olib bu soxada jadal izlanishlar olib borilmoqda.
Qarshilik termometrlarining ish prinsipi metallar elektr qarshiligining temperaturaga bog’liqligiga asoslangan. Bunday termometrlar temperaturani 0,003 K gacha aniqlikda ulchashga imkon beradi. Ayniqsa suyuqlik termometrlarini qo`llash qiyin bo`lgan joylarda ularning xizmati bekiyosdir.
3. R qarshilikli tashqi qism va r ichki qarshilikli tok manbaidan iborat yopiq zanjirni qaraylik. Energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq tok manbaining EYUK zanjirning tashqi va ichki qismlaridagi kuchlanish tushishlarining yig’indisiga teng. Chunki yopiq zanjir bo`ylab ko`chadigan zaryad o`sha potentsiali dastlabki holatdagi nuqtaga qaytib keladi, ya’ni: φ_A= φ_B
ε = IR + Ir
bu yerda IR va Ir mos ravishda, zanjirning tashqi va ichki qismlaridagi kuchlanish tushishlari. Undan hosil qilingan

Ushbu ifoda to`la zanjir uchun Om qonunini ifodalaydi.
Tok kuchi zanjirdagi EYUK ga to`g’ri proportsional, zanjirning qarshiligi va tok manbaining ichki qarshiligi yig’indisiga esa teskari proportsionaldir.