O‘zini o‘zi barbod qilayotgan shaxs axloqining psixologik tahlili

Giyohvandlikda shaxsning psixologik va fiziologik o‘zgarishlari. Lanjlik, passivlik, jizzakilik, irodasizlik, hissiyot o‘zgaruvchanligi, xudbinlik, qiziqish doirasining torayishi, o‘z qilmishlariga bo‘lgan tanqidiy munosabatning pasayishi xosdir. Giyohvandning tashqi qiyo-fasi ham o‘zgaradi: yuzi sarg‘ish-zahil tus oladi, terisi quruqlashadi, ko‘z qorachiqlari ingichkalashadi, arterial qon bosimi pasayadi, jinsiy funksiya o‘cha boshlaydi, oy ko‘rish to‘xtaydi, ich ketishlar yoki ich qotishlar yuz beradi. Yaqqol aks etgan giyohvandlikda qo‘llar qaltirashi, sekinlashgan yoki tushunarsiz nutq kuzatiladi. Abstinen-siyada xavotir, g‘am-g‘ussa, ba’zan suitsidal urinishlar, bo‘g‘inlar, belning tez-tez og‘rishi, taxikardiya, nafas olish tezlashuvining, tana haroratining ko‘tarilishi, qayt qilish, ich ketishi, titrash xosdir. Garchi giyohvandlikning o‘tishi va bashorati, qoidaga ko‘ra, alkogolizmga nisbatan jiddiyroq bo‘lsada, uning yuzaga kelishining ko‘plab shart-sharoitlari va shaxsni qiziqtiruvchi xususiyatlari giyohvandlik va alkogolizm uchun umumiy hisoblanadi. Giyohvandlikning alkogolizm-ga nisbatan og‘irligi (kamroq darajada) shaxsning moyillik xususiyat-

73

lariga va iste’mol qilinayotgan moddaning kimyoviy va farmakologik xossalariga(ko‘proq darajada) uning fiziologik va ruhiy qaramlikni yuzaga keltirish layoqatiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, giyohvand-likning mohiyati morfin, kokain, geroin kabi kuchli narkotiklar iste’mol qiluvchi shaxslar va stimulyatorlar, barbituratlar, kannabis va boshqalarni iste’mol qiluvchilarda bir xil bo‘lmaydi. Giyohvandlikning og‘irligi shuningdek, yosh va jinsga bog‘liq. Narkotiklar va alkogol qabul qilish ko‘pincha hayotiy ehtiyojlarga nisbatan o‘rin bosuvchi rol o‘ynaydi. Ularning yordami bilan individ kundalik g‘am-tashvishlardan uzoqlashadi. Mazkur psixologik tadqiqotlar bo‘yicha giyohvandlar va alkogoliklar o‘zi haqida past fikrga egadirlar va o‘zlariga ishonmay-dilar. Doimo bo‘lishi mumkin bo‘lgan omadsizliklar yuzasidan xavotirda bo‘lgan holda, tanqidni o‘zlariga og‘ir oladilar va doimiy maqtovlar va rag‘batlantirishlarga muhtojdirlar. Ko‘pincha ular narko-tiklar va alkogolni xavotirni bosish, salbiy tashvishlar yoki depres-siyadan chalg‘ish uchun iste’mol qiladilar. Giyohvandlik yuzaga kelishida oila alkogolizm rivojlanishiga nisbatan kamroq rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, er-xotinning biri giyohvand bo‘lgan holda ikkinchisini giyohvandlikga jalb qilish hollari ham ko‘p uchrab turadi.

Alkogolizm – etilli alkogolga o‘rganish va keyinchalik alkogol unga ruhiy va fiziologik jihatdan qaram bo‘lib qolishdan, iborat bo‘lib, somatik va ruhiy sog‘liqni buzadi, boshqa odamlar bilan nizolarni keltirib chiqaradi, ijtimoiy va iqtisodiy holatning yomonlashuviga olib keladi.
Alkogolga o‘rganib qolish holati mavjud bo‘lib, ichuvchi odam ichimlik miqdorini nazorat qilish va hatto ichish to‘g‘ri kelmaydigan vaziyatlarda uni iste’mol qilishni vaqtincha to‘xtatishga qodir bo‘ladigan maishiy alkogolizm va yuqorida qayd etilgan imkoniyatlari yo‘qoladigan surunkali alkogolizmga ajratiladi. Bunday hollarda alkogolga ishtiyoqlilik o‘zgaradi va kerakli samaraga erishish uchun uning miqdorini sekin-asta oshirishga to‘g‘ri keladi. Keyinchalik chidamlilik pasayadi va alkogolning nisbatan kam miqdorida ham mastlik yuzaga keladi.
Alkogolizmning quyidagi sotsiopsixologik mezonlari ajratiladi: subyekt ertalabdan alkogolli ichimlik ichib olmasa, ishni bajara olmaydi (aks holda unda abstinensiya ko‘rinishlari rivojlanadi); u iste’mol qilinayotgan ichimliklar miqdorini boshqara olmaydi va tanaffuslar qilish qiyin bo‘ladi yoki iloji bo‘lmaydi; amnestik mastlik holatlari mavjud bo‘ldi (alkogol o‘z axloqi ustidan nazoratni yo‘qotadi

74

va kelgusida u haqda eslay olmaydi); va nihoyat, mastlik davrlari yuzaga kelsa, mast holda takroran huquqbuzarliklar sodir etsa, muntazam ravishda ishlash imkoniyati yo‘qoladi va oilaviy munosa-batlar buziladi. Ta’kidlash joizki, ushbu mezonlar giyohvandlar uchun ham xosdir.
Alkogolizmning psixologik tadqiqotlarida ilgari Freyd bolalik yoshida aniqlangan va keyinchalik saqlanib qolgan lablarning konstitutsional erotizmiga ega bo‘lgan o‘g‘il bolalar ulg‘ayganlarida ifodalangan ichish va chekishga bo‘lgan istaklarini yaqqol namoyon qilishgan. Keyn Abraxam alkogolizm va shahvoniylik o‘rtasidagi psixologik aloqa to‘g‘risidagi batafsil hisobotni taqdim qilgan. Uning fikricha, alkogolizm sublimatsiyaga layoqatlilikni yemiradi. Natijada alkogol shaxsda yana erta siqib chiqarilgan bolalar shahvoniyligining eksgibitsionizm, sadizm, mazoxizm, insest va gomoseksualizm kabi ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi. Abraxamning faraz qilishicha, ramziy mazmunda spirtli ichimlik iste’mol qilish alkogolikdagi shahvoniy faollikning o‘zidir. Biroq, pirovard natijada alkogolizm jinsiy zaiflikka olib keladi, buning asosida rashk xom xayollari paydo bo‘ladi. Paranoyya holatini tahlil qilib, Freyd alkogolli rashk gallyutsi-natsiyasini mizojning latent besoqolbozligining ongsiz harakati deb tushuntiradi.
Ijtimoiy nazariya tarafdorlarining ta’kidlashicha, alkogol ijtimoiy muloqot jihatidan odamlar o‘rtasida vositachi hisoblanadi va jamiyat bilan munosabatlarni aniqlashtirish uchun ichki vosita kabi qo‘llaniladi. Haqiqatdan ham, bir tomondan, alkogol sotsium tomo-nidan ma’qullanmaydigan qilmishlar sodir etilishini yengillashtirgan holda ijtimoiy me’yorlar, yo‘l-yo‘riqlar va taqiqlarning ahamiyatini pasaytiradi, boshqa tomondan esa – ruhiy o‘zini ajratish va xom xayollarni o‘stirishga imkoniyat beradi. Shuning uchun, alkogol iste’mol qiluvchi odam, tashqaridan qaraganga nisbatan jamiyatga ancha kuchliroq bog‘langan bo‘ladi. Bunday holda, alkogol iste’mol qilish ko‘tarilgan, hatto ortiqcha o‘zini nazorat qilish, ichki taqiqlar va ruhiyatidagi ota o‘rnining ahamiyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday odamlar doimiy ravishda ularga ichidan bo‘shanish imkonini bermay, o‘zlarining tinch qo‘ymayotgan ichki «kerak» va «mumkin emas»lari bilan munosabatlarni aniqlab boradilar. Ular uchun bu o‘zini nazorat qilishdan hatto mastlik holatida ham «o‘zini qo‘lga olish»ga bo‘lgan urinishlar bilan bir vaqtda undan qutulishga intilishga xosdir. Bir

75

vaqtning o‘zida alkogol aybdorlik tuyg‘usi, depressiya, chiqib ketishga yo‘l yo‘qligini his qilish va jazo g‘oyasi – bostirilgan jinsiy aloqaning ushbu zaruriy yo‘ldoshlariga bog‘liq bo‘ladi. Mualliflarning fikricha, ong ostida ildiz otgan aybdorlik tuyg‘usi tug‘ilgan vaqtdagi jarohatga bevosita aloqador bo‘lib, qandaydir aniq hayotiy holatlar natijasida kelib chiqqan hisoblanmaydi. Alkogolik uchun aybdorlik yukidan ozod bo‘lish usullaridan biri uni biron-bir «jinoyat» bilan, sun’iy ravishda hosil qilingan vaziyat bilan bog‘lash hisoblanadi, bu esa ma’lum yengillikka olib keladi. «Jinoyat» orqasidan «jazo» kelishi lozim va u ko‘pincha alkogol ta’sirining jiddiy va ahamiyatli tarkibiy qismi hisoblanuvchi karaxtlik hisoblanadi. Dipsomaniya davrida alkogolni me’yoridan ortiq iste’mol qilish keskin fiziologik zo‘riqishga bardosh berishga layoqatsizligi, psixologik jihatdan keskinlikni yumshatishga bo‘lgan muhtojlik va shaxsning so‘nggi stress holatlariga ichki chidamsizligiga bog‘liq. Har qanday holatda alkogol chidab bo‘lmaydigan ichki bosimdan qutulishga urinish bo‘lib qoladi.
Shunday qilib, alkogolizm sabablari minimum darajada ikki omilni o‘z ichiga oladi. Bir tomondan, shaxsning qiziqtiruvchi xususiyatlari -konformlilik, g‘o‘rlik, qaramlik, taqlid qilishga, distimiyaga moyillik. Distimiya – tushkun, g‘amgin kayfiyat. Boshqa tomondan, jamiyatdagi ma’lum muhitida va asosan oilada alkogol iste’mol qilish an’anasi. Individning alkogol iste’mol qilishni boshlagan yoshi katta ahamiyatga egadir: yosh vaqtida ichishga odatlanishi va alkogolga qaram bo‘lib qolish oson yuzaga keladi. Shuningdek, etnik xususiyatlar ham ahamiyatga egadir, masalan, alkogolni ko‘proq irlandiyaliklar, ruslar, kamroq xitoyliklar, yahudiylar iste’mol qilishi ma’lum. Erkaklar va ayollar alkogolizmining nisbati ilgari taxminan 15:1 ga teng bo‘lgan bo‘lsa, hozir - 5:1 ga teng. O‘smirlikda ichayotganlar soni ko‘payishi hisobiga alkogolizmning «yasharishi» an’analari qayd etilgan. Bu esa juda erta emansipatsiya, televideniye va kinoning ta’siri, alkogol ichimliklarga bo‘lgan ruxsatga bog‘liqdir. Demak, alkogolizm shakllanishida ijtimoiy sabablar ma’lum rol o‘ynaydi.