O‘zini o‘zi barbod qilayotgan shaxs axloqining psixologik tahlili

Giyohvandlik va alkogolizm. Ijtimoiy sharoitlarni tadqiq qila borib, kim va qanday qilib narkotiklarni iste’mol qilishi haqida ko‘plab narsalarni bilib olish mumkin. Tarixiy o‘zgarishlar insonlarda yuzaga kelayotgan alkogolga qaramlik va uning oqibatlari xarakteriga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Taxminan ikki yuz yil muqaddam odamlar o‘simlik xom ashyosidan toza kimyoviy moddalar olishni o‘rganib olishdi, bu

76

esa kuchli va xavfli narkotiklar yaratilishiga olib keldi. XIX asrning ikkinchi yarmida teri ostiga inyeksiya yuborish uchun ignaning kashf etilishi giyohvandlarga organizmning tabiiy biologik himoya mexanizmlarini aldash imkonini yaratdi: ular narkotiklar juda sekin so‘riladigan, ularning achchiq ta’mi esa jirkanish va yoqimsiz tuyg‘ularni paydo qiluvchi oziq-ovqat yo‘lini chetlab o‘tgan holda narkotiklarni kiritishni boshladilar. XX asrda ko‘plab sintetik narkotiklar yaratilishi bilan giyohvandlarning imkoniyatlari kengaydi, ularning soni ortdi. Lekin madaniy muhitning narkotikka qaramlikka ta’siri bu bilan cheklanmaydi. Shubhasiz vaqtining ko‘p qismini ko‘p ichadigan odamlar bilan o‘tkazadigan kishilar ham spirtli ichimliklarni suiiste’mol qiladigan bo‘lib qolishadi. Ayrim etnik guruhlar alkogolizmga boshqalardan ko‘ra ko‘proq moyildirlar, bu esa, chamasi, avloddan-avlodga o‘tuvchi spirtli ichimlik iste’mol qilish an’anasi bilan bog‘liq. Narkotiklarni iste’mol qilish ustidan jamiyat nazoratining susayishi narkotikka qaramlar sonining ko‘payishiga sababchi bo‘ladi. Agar narkotik iste’mol qilish an’anasiga ega bo‘lmagan va uning kishiga ta’siri oqibatlariga tayyor bo‘lmagan madaniy muhitda paydo bo‘lsa, unga qaramlik epidemiya kabi ommaviy tus olishi mumkin. Amerikalik hindu qabilalari alkogol bilan tanishgan vaqtda shunday voqealar sodir bo‘lgan. Zamonaviy industrial jamiyatda giyohvandlik-ning yuqori darajada ekanligi sabablaridan biri narkotik moddalarni iste’mol qilishni tartibga soluvchi belgilangan qoidalarning mavjud emasligi bo‘lishi mumkin.
O‘zini o‘zi yemiruvchi axloqning eng keskin shakli o‘zini o‘zi asrash yoki hayotini asrash instinktining buzilishida namoyon bo‘ladi. Bu instinkt hayvonot olami, shu jumladan insoniyat turmushida muhim rol o‘ynaydi, chunki uning ta’siri tirik organizm faoliyatining asosiy stimullari – «jazo, «lazzat» stimullariga asoslangan. Shuning uchun uning buzilishi gomeostaz – hayotiy muhim funksiyalarni ta’minlash va muvozanatlash kompleksining buzilishi bilan bog‘liq.
Gomeostaz – biron-bir tizimning ushbu muvozanatni buzuvchi ichki va tashqi omillarga qarshi ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan saqlanadigan muvozanatli holatidir.
Haqiqatdan ham, garchi ular hayvonot olamida odamlardagiga nisbatan kamroq uchrasada, o‘zini o‘zini o‘ldirish holatlarini hayvonlarda, masalan, o‘zini o‘zi o‘ldiruvchi kitlarda ham kuzatish mumkin. Jonivorlar ko‘pincha sherigini yo‘qotish, erkinlikdan mahrum

77

bo‘lish va hatto egasini yo‘qotish oqibatida yuzaga kelgan og‘ir hissiy holatlarda o‘zini o‘zi o‘ldirishga urinadilar. Ba’zan bunday holatda ular oziqlanishdan bosh tortadilar, o‘zlariga shikast yetkazishga intiladilar. Odam o‘z hayot yo‘lining chegarasini aniq tasavvur etuvchi yerdagi yagona mavjudot hisoblanadi. Uning o‘limga munosabati g‘oyat murakkab va ko‘p ma’nolidir: u xuddi doimo unga tayyorlangandek bo‘ladi, va shu bilan bir vaqtda hech qachon uzil-kesil tayyor bo‘lmaydi. Bu ambivalent munosabatlar bir qator badiiy asarlarda o‘z aksini topgan. Shuning uchun, kishining o‘zini o‘zi o‘ldirishi muammosi shuningdek, ratsional – ongli va irratsional – ichki his bilan sezish bilimlarining nisbatiga bog‘liq. Bu jihatdan kishi uchun o‘zini o‘zi o‘ldirish vaqtinchalik chora hisoblanmaydi. Axir hech narsani hech narsaga almashtirib bo‘lmaydi.