O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Kalit so‘zlari
: marosim, an’ana, obraz, qo‘shiq, qiyosiy, tahlil, ifoda, diffuziya. 
Yor-yor qo‘shiqlarining obrazlar tizimi nihoyatda 
o‘ziga xos. Ularda ota-ona, kelin-kuyov, yanga obrazlari ham 
hayotiy voqealar, ham ta’sirchan iboralar, mazmundor 
misralar bilan gavdalantirilgan. Ularni alohida tahlilga tortish 
folklorshunosligimiz uchun ko‘plab yangi, jiddiy, ilmiy 
xulosalar berishi aniq. 
Yor-yor qo‘shiqlarida obrazlar tizimi tahlil etilganda 
albatta, yor so‘zini qo‘shiqda tutgan o‘rni va ahamiyatiga 
e’tibor qaratish muhim nazarimizda. Yor-yor qo‘shiqlarining 
janriy xususiyatlari ham (ijro o‘rni, ijro usuli, ijrochilarning 
kim ekanligi, obraz tizimi) shuni talab etadi. 
Yor-yor janri haqida folklorshunos olimlar turlicha 
ilmiy tahlillar, xulosalar, o‘ziga xos fikrlar bildirishgan. Olima 
M.Alaviya “Yor-yorlarda qizning xususiyatlari tavsif qilinadi, 
kelin-kuyovlarning 
xulq-atvoridagi 
go‘zallik, fazl va 
hunaridagi kamolat ta’riflanadi. Bunday yor-yorlarni madhiya 
yor-yorlari deb ham yuritiladi” [1], deb ta’kidlaydi. Olimaning 
fikricha yor-yor qo‘shiqlarining asosiy obrazlari kelin-kuyov 
bo‘lib, yor-yor so‘zining mazmun-mohiyati ham ularga 
daxldordir. To‘ra Qilichev Xorazm nikoh to‘ylarini o‘rganar 
ekan “Yotoq to‘yi” [1] haqida ma’lumot berib, yor-yor 
qo‘shiqlari aynan shu marosimda ijro etilgan deya ta’kidlaydi. 
Xalfalar tomonidan aytilgan yor-yorlarning asosiy obrazi kelin 
ekanligiga, marosimni nikoh to‘ydan bir kun avval o‘tkazilishi 
va qizning otasini uyida so‘nggi marta o‘z erki bilan mehmon 
bo‘lib yotib qolishidagi o‘y-kechinmalari chizilgan misralar 
asos bo‘la oladi.
Falsafashunos Anvar Bo‘ronov “Yorga yetar kun 
bormi, yoronlar?...” [6] maqolasida “yor” so‘zining kelib 
chiqishi bilan bog‘liq tahlillar beradi. Tadqiqotchi mumtoz 
adabiyotda “yor”ning oshiq yo ma’shuqa, yoki do‘st, goho esa 
xudo ma’nosida kelishligini izohlab, “...Tangrichilik dinida 
Yor tangrining ismlaridan biri. Keyinchalik ayni so‘zdan 
yaratgan (jaratqan), yaratuvchi (jaratuvchi) kabi teonimlar 
paydo bo‘lgan”, – deb ta’kidlaydi. Maqolada yana “Yor-yor 
nega aytiladi?” deya savol berilib, bu haqda “... Birinchidan, 
jar, ya’ni to‘y haqida xabar ma’nosini bersa, ikkinchidan, ikki 
yorning bir-biriga bog‘lanishini anglatadi. Uchinchidan esa 
tangridan, ya’ni “yor”dan ikki yoshga tilak tilash marosimi 
sifatida qo‘llanadi” kabi mulohazalarini bildiradi. Bizning 
fikrimizcha ham, yor-yorlarning mazmun-mohiyatida noaniq 
taqdirga nisbatan xavotirda bo‘lgan ikki yoshga yaratgandan 
baxtli tole so‘rash jarayonlari anchagina.
Yor-yorlarning obrazlar tizimi tahlilida yuqoridagi 
fikrlarga asos bo‘la oladigan jihatlarni ham uchratish mumkin.
Yor-yorlarda ota obrazi yetakchi ko‘rinishlarni 
egallaydi. Xalq orasida «Ota rozi – xudo rozi» degan 
maqolning paydo bo‘lishi bejizga emas. 
Jonim otam, jon otam, 
Duo qiling, yor-yor. 
Bir xudoga yolvorib, 
Sano qiling, yor-yor. 
Otaginam uyida, 
Bir gul edim, yor-yor. 
Uyimizning to‘rida, 
Bulbul edim, yor-yor [5].
Kelin ketayotgan o‘z ostonasiga bosh egib, ota 
oyog‘iga bosh urib, rozilik, oq yo‘l so‘rashi, hozirgi kunda 
odat tusiga kirgan bo‘lsa-da, bu ko‘rinishda juda katta ma’no-
mazmun mavjud.