O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI XABARLARI, 2023, [1/4/1] ISSN 2181-7324 FILOLOGIYA https://science.nuu.uz/ Social sciences O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz FILOLOGIYA 1/4/1 2023 - 256 - Kelin nomidan aytilgan yuqoridagi yor-yorda, o‘ziga xos iltijo, ko‘ngil dardlari ifoda etilgan. Tug‘ilib o‘sgan beg‘ubor bolaligi o‘tgan uyidan ketayotgan, faqat bolaligi bilangina emas, shu xonadongina ko‘taradigan erkaligi, sho‘xligi bilan xayrlashayotib, ostonaga, ota oyog‘iga bosh urib turgan qizini duo qiladi, bergan tuziga, mehriga, xizmatiga rozi bo‘ladi. Ayni paytda xudoga yolvorib, farzandiga baxt, omad, tinchlik so‘raydi. Bu holatdan ota qattiq iztirobda, hayajonda, qizini yaxshi niyatlar bilan, yorug‘ yuz bilan o‘zga xonadonga kuzatayotganidan xursand bo‘lsa- da, lekin mehribon qizini endi begona uyga borib, yangi oilada unga qanday munosabat ko‘rsatilishini o‘ylab qayg‘uda, hadikda bo‘lishi aniq. Shuning uchun ham bu ko‘rinish juda hayajonli va azoblidir. B.Uaxatov “Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы” monografiyasida qozoq nikoh to‘yida ijro etiladigan “jar-jar”lar haqida ma’lumotlar beradi. Olim o‘zbek “yor-yor”i, qoraqalpoq “xe-o‘jar”i, tojik “yor-yor”i, tatar “yar- yar”idan qozoq “jar-jar”larining boshqacha ekanligini ta’kidlaydi. Asosan qozoqlarda “jar-jar” ikki guruhga bo‘linib (kelin va kuyov tomon), aytishuv tarzda ijro etilishini izohlaydi. Olim ta’kidlaganidek, yor-yorlarning ijro usuli va o‘rnida farq bo‘lsa-da, ammo mazmun-mohiyati, obrazlar tizimining shakllanishida o‘xshashlik mavjud. Құтты болсын тойларың, замандастар, жар-жар, Жаңалыкқа жар болып, қадам бастар, жар-жар. Бірге аттаған босаға берік болсын, жар-жар, Үйлеріңе құт-бақыт келіп қонсын, жар-жар [7]. Misralarda yuqorida tahlilga tortilgan o‘zbek “yor- yor”idagi duo qilish motivi, “jar-jar” namunasidagi ikki yoshning yangi oilasiga qut-baraka so‘rash motiviga mos kelmoqda. O‘zbek va qozoq qo‘shiqlarida yanga obrazi bilan bog‘liq misralar ham o‘ziga xos tarzda ko‘zga tashlanadi. Шымылдығын серпи сал, Көрсін жеңгең, жар-жар! Көздің жасын көл қылып, Төксін жеңгең, жар-жар! Yoki: Qat-qatgina qatlama, Qatnalanadi yor-yor. Qizni olib yangalar, Otlanadi, yor-yor. Qizni olib yangalar, Tura-tursin, yor-yor. Oq sut bergan onasi, Rozi bo’lsin, yor-yor [5]. Namunalarda bo‘lajak kelinning yaqin insoni yanga bo‘lganligiga ishora berilmoqda. Chunki, ketayotgan kelinning ortidan yangasi ko‘z yosh to‘kishligi ta’kidlanmoqda. Yoki, yanga obrazi bo‘lajak kelinning yangi hayotga tayyorlovchi, yetaklovchi, kuyovni xonadoniga kuzatib boruvchi sifatida ta’riflanmoqda. Qat-qatgina qatlama, qatnaladi, yor-yor, Qizni olip jengasi otlonadi, yor-yor, Qizni olip jengasi shashmay tursin, yor-yor. Oq sut bergan onasi rozi bo’lsin, yor-yor [5]. Tojikistonda yashaydigan o‘zbeklarning laqay urug‘i yor-yorlarida ham shunday ifodalarning mavjudligi, yangalarning qiz uzatish vaqtidagi mavqei yuqori ekanligini asoslaydi. Shildir-shildir shuvoqqa, Sirg‘am tushdi, yor-yor, Sinalmagan joylarga, Singlim tushdi, yor-yor [5]. Yoki: Сылдыр-сылдыр қамысқа Сырғам түсті жар-жар. Сыраспаған жат елге, Апам түсті жар-жар. Апам үшін қабырғам , Қиысадау жар-жар. Қолымдағы қос жүзік Майысадау жар-жар [9]. Kelinning opasi yoki singlisining nomidan aytilgan bu misralarda noaniq taqdir xavotiri, yot elga ketayotgan singil/opadan ayrilayotgan jigarning o‘y-kechinmalari badiiy parallelizm bilan o‘ziga xos tarzda xalqona ifodalangan. Xalq og‘zaki ijodida janrlararo bog‘lanishlar, misralarning almashib ijro etilishi, ijro usuli va ijro o‘rnidagi o‘zgarishlar har doim uchrab turadi. Yor-yor qo‘shiqlari o‘lanlar, laparlar, to‘y marosimining turli qismlarida ijro etiladigan aytimlarda ham bunday diffuzion holatlarni uchratish mumkin. Folklorshunos Oxunjon Safarov Buxoro nikoh to‘ylari misolida “Kuyov o‘tirsin” va “Kelin o‘tirsin” marosim qo‘shiqlarini tahlil etarkan, “Kelin o‘tirsin” aytimlarida yor-yor qo‘shiqlarining o‘xshash motivlari va misralari mavjud ekanligini izohlaydi va quyidagi namunani keltiradi: O‘tiring kelin, o‘tiring, Karnay-surnay chalingan To‘y sizniki, o’tiring. Ostonasi tillodan Uy sizniki, o’tiring. Beqasam to’n kiyrilgan, Yor sizniki, o‘tiring, Shohi ko‘rpalar tashlangan, To‘r sizniki, o‘tiring [3]. Ko‘rinib turibdiki, misralarning so’nggida “yor-yor” radifining o‘rniga “o‘tiring” so‘zi kelmoqda. Kelinning yangalari tomonidan aytilgan yor-yorlarda kelinni ovutish mazmuni ustivor bo‘lsa, yuqoridagi “Kelin o‘tirsin”da ijro etilgan qo‘shiqda kuyov tomonning vakili kelinga atalgan narsalarni sanab xushomad qilayotganday tuyuladi. Har ikki holatda ham asosiy obraz – kelin ekanligi ko‘zga tashlanadi. Yoki: Olatog‘ning boshidan ko‘ch keladi, Qora yu’rg‘a selkillab bo’sh keladi, O‘z yoringdan ayrilish yomon ekan, Qora ko‘zdan mo‘ltillab yosh keladi [4]. kabi to’rtlikning yor-yor qo‘shiqlari tizimida ham uchrashligi obrazlarning his-tuyg‘ularini, dard-alamlarini ifoda etish uchun yetakchi misralar ekanligini asoslaydi. Ana tovning boshidan, Ko’ch keladov, yor-yor, Qora to‘rg‘a jonivor, Bo‘sh keladov, yor-yor. Qarindoshdan ayrilg‘on, Jaman ekan, yor-yor, Qora ko‘zdan mo‘ldirab, Jash keladov, yor-yor [5]. Namunadagi misralarning mazmuni va ifodasida motam marosimi bilan bog‘liq hasratlar mavjud. Birinchi namuna aynan matom marosimida ijro etilgan bo‘lsa, ikkinchi namuna to‘y marosimlarida ham kuylangan bo‘lib, yor- yorning asosiy mazmuni otasiz yoki onasiz qizning dardi alamiga bag‘ishlangan. Chimildiqning bog‘idan sichqon qochdi, Ula-bula shu to‘yda qornim ochdi [1]. O‘lanning takroriy ifodasini quyidagi yor-yor qo‘shiqlarida uchratamiz: Chimildiqti bovidan, Chichqon qochti yor-yor. Chakka mayiz tovolmay, Kuyov qochdi yor-yor [5]. Har ikki namunada ham nolish, hasrat ifodasi aks etgan. Janrlarning bir-biriga o‘xshash va o‘ziga xos jihatlari |