O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI XABARLARI, 2023, [1/4/1] ISSN 2181-7324 FILOLOGIYA https://science.nuu.uz/ Social sciences O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz FILOLOGIYA 1/4/1 2023 - 307 - ko‘rsatib, u asrlar mobaynida turli avlodlar o‘rtasidagi ma'naviy va ruhiy bog‘liqliklarni ta'minlab kelgan. Til – ijtimoiy hodisa sifatida kishilik jamiyatining eng muhim aloqa vositasi bo‘lib, u yordamida bilim, madaniy tajribalar hosil qilinadi, to‘planadi va bir avloddan boshqa avlodga yetkazib beriladi. Shu tariqa ta'lim-tarbiya ishlarini amalga oshirishga, madaniyatimizni taraqqiy ettirishga yordam beradi. Bugungi kunda til shaxs, jamiyat va davlat faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishda, uzuksiz ta'lim jarayoni orqali yosh avlodni tarbiyalashda, fan taraqqiyotida, ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etish va samaradorligiga erishishda beminnat xizmat qiluvchi aloqa vositasidir. Inson tilga ega bo‘lar ekan, o‘zining dunyoga ongli munosabati imkoniyatlarini ikki karra ko‘paytiradi, dunyoni o‘zining hissiy va til tajribasi vositalari bilan ochadi, aniqlaydi. Til bu yerda ong va borliqning munosabatlarida universal vositachi bo‘lib qoladi. Til – xalq ma'naviy hayotining asosi, binobarin, milliy til rivojlanmasa, milliy ong o‘smaydi. Darhaqiqat, ma'naviyat jamiyat va millat ravnaqining bosh omili va poydevoridir. Millat hayotining bardavomligini tilsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Tilning ravonligi inson tafakkuri uchun ta'siri milliy qadriyatlarga asoslangan madaniyatning yuksakligidan dalolat beradi. Tilni yo‘qotmoqlik o‘zlikni, milliylikni yo‘qotmoqlikdir. Ona tilimiz doimo yuksak madaniyat belgisi bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. O‘zbek tili - Markaziy Osiyodagi eng qadimiy va boy tillardan biri sifatida turkiy tillar ikki oqimida rivojlandi. Uning biri turk tili bo‘lsa, ikkinchisi o‘zbek tilidir. Roman tillarini rivojlantirishda lotin tili qanday rol o‘ynagan bo‘lsa, O‘rta Osiyo va Qozog‘iston mintaqasidagi turkiy tillarning rivojlanishida o‘zbek tili shunday rol o‘ynadi. Shuning uchun ham O‘zbek tilining rivojlantirishda chetdan kirib kelayotgan so‘zlarning tahlilini olib borish, ularni o‘zbek tilidagi tarjimalarini shakllantirib borish muhim hisoblanadi. Bu esa “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi baynalilal so‘zlarning izohlanishini tahlil qilish va tegishli tavsiyalar ishlab chiqish zarur hisoblanadi. Natijada lug‘atda baynalmilal so‘zlar tahlilga tortiladi, lug‘atdagi so‘zlarning izohlaridagi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan tavsiflar bilan birga tahrir talab o‘rinlari qayd qilinadi, lug‘atga so‘z tanlash tamoyillari tahlil qilinadi, lug‘atda o‘zbek adabiy tili me’yorlarining saqlanishi jihatidan takliflar tayyorlanadi. Biz tadqiqotimiz davomida “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi A harfi bilan boshlanadigan 44 ta so’zlarni tahlil qilib chiqdik. (Ular 297 tani tashkil etadi) (1-jadval). 1-jadval. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi A harfi bilan boshlanadigan so’zlar tahlil № A harfi bilan boshlanadigan so’zlar So‘zning kelib chiqishi Ma’nosi Abajur fr. abat-jour yorug‘likni qaytaruvchi Abbreviatura ital. abbreviatura lot abbrevio qisqartiraman Aberratsiya lot. aberratio uzoqlashish, chetlashish Abzas nem.absatz absetzen yangi satrdan boshlash Abituriyent lot. abituriyens ketmoqchi bo’lgan kishi Abolisiya lot. abolitio bekor qilish Aboniment fr. abonnement biror narsadan masalan telefon, teatrdagi o‘rin, avtotransport va sh.k dan ma’lum muddatga foydalanish huquqi va shu huquqni tasdiqlovchi hujjat Abonent fr.abonner yozilmoq, obuna bo‘lmoq Aborigenlar lot. aborigine avvaldan, boshidan Abort lot.abortus bola tashlash muddatidan oldin tug‘ilish Abortiv og‘riqni, kasallikni birdan to‘xtatadigan qoldiradigan dori-darmonlar; Abraziv lot. abrasion silliqlash, tarashlash qirirsh Absentizm lot. absens,absentis yo‘q bo‘lgan, hozir bo‘lmagan Absolyut chegaralanmagan, shak-shubhasiz, mutlaq Absorbsiya lot. absorbtio yutish, yutilish, shimilish, singish, fizikaviy kimyoviy eritma yoki gazlar aralashmasidagi moddalarning qattiq jism yoki suyuqlikka yutilishi Abstrakt aynan mavhum Abssess lot. abskessus yiringli yara chipqon Avangard fr. avant –garde oldindagi qo‘riqchi Avanpost fr. avant-poste qo‘shindan ilgariroqqa, dushmanga yaqin qo‘yilgan soqchilar va ular egallab turgan joy Avans fr. avance bir jismoniy yoki yuridik shaxs tomonidan boshqasiga kelgusida to‘lanadigan haq hisobidan oldindan belgilangan pul miqdori Avantyura fr.aventure qaltis harakat sarguzasht, tasodifiy muvaffaqiyatga erishish uchun real kuch, sharoit va imkoniyatlarni hisobga olmay, tavakkaiga qilingan xatti-harakat; Avariya ital. avaria Mashina, samalyot va shu kabilarni ishlab turgan vaqtida to‘satdan ishdan chiqishi avariya signali, baxtsiz xodisa, falokat Avaxta nem. Hauptwache qamoq uyi, qamash joyi; qamoqxona, turma Avia lot.avis –qush o‘zlashma qoshma so‘zlar tarkibida “aviatsiya” so‘zi o‘rnida shu so‘zga aloqador ma’nolarda qo‘llanadi Avtarkiya yun. autarkeia o‘z-o‘zini qondiris, o‘z-o‘zini ta’minlash qoidasiga asoslangan boshqalar bilan iqtisodiy aloqalardan uzilib qolgan biqiq xo‘jalik tizimi va shunga asoslangan iqtisodiy siyosat Avto yun.autos o‘zi, o‘zim, o‘zlashma so‘zlar tarkibida quyidagi ma’nolarni bildiradi Avtomat yun.automatos o‘zi harakatlanuvchi, muayyan jarayonlar bo‘yicha belgilangan ishni ichki mexanizmi yordamida insonning bevosita ishtirokisiz o‘zi bajaradigan apparat, mashina, asbob Avtonom avtonomiyadan foydalanadigan, avtonomiya huquqiga ega bo‘lgan avtonomiyali Agent lot.agens,agents Harakatdagi, ish yurutuvchi, tashkilot muassasa va shu kabilarning ma’lum vazifalarni bajarish uchun tayinlangan vakili Agentura Maxfiy ma’lumotlar to‘plash va qo‘poruvchilik ishlari olib boorish maqsadida tashkil etilgan razvedka xizmati Agitator aynan tashviqotchi Agitatsion tashviqiy Agitatsiya lot.agitatio harakatga keltirish qo‘zg‘atish] tashviqot Aglomeratsiya lot.agglomerare to‘plamoq, qo‘shmoq, birlashtirmoq, Biror narsa masalan, tashkilot korxona va shu kabilarni birlashtirish qo‘shish Agnoziya yun.a inkor qo‘shimchasi, gnosis bilim, bilish Agnostik Agnostisizim tarafdori Agnostik Agnostisizimga asoslangan Agnostisizim yun.agnostos bilib bo‘lmas, borliqni narsa hodisalar va ularning mohiyatini bilish mumkinligini qisman yoki butunlay inkor etuvchi nazariya Agoniya yun.agonia kurash, olishish, o‘lim talvasasi Agrar lot.agrarius yerga, dalaga oi, yer-suv,yerga egalik, va yer-suvdan foydalanishga oid; Sanoatiga nisbatan qishloq xo‘jaligi ko‘proq rivojlangan Agregat lot.aggregatus birlashtirilgan qo‘shilgan; 1.Umumiy bir ishni bajarish uchun bir necha xil turli mashinadan tuzilganmurakkab mashina;2.Bir mashinani ma’lum bir ishni bajaruvchi yaxlit, mustqil mexanizmi;3.Muayyan tog‘ jinsini tashkil etuvchi menirallar yeg‘indisi Agreman fr.agreer-maqullamoq bir mamlakat tomonidan o‘zining diplomatic vakili sifatida taklif etilgan shaxsni qabul qilish haqida ikkinchi bir mamlakatning oldindan rozilik bildirishi Agressiv 1.Agressiya siyosatini qo‘llovchi , tajovvuzkor, bosqinchi, Agressiv davlatlar. 2.Agressiyadan, bosqinchilikdan iborat bo‘lgan, tajovvuskorlikka asoslangan. Agro yun. agros dala; qishloq, o‘zlashma qo‘shma so‘zlarning so‘zlarning birinchi tarkibiy qismi bo‘lib “agronomiya”, “dexqonchilik”ma’nolarini ifodalaydi |