P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Savollar . 1. Mikroorganizmlar sistematikasi deganda nimani tushunasiz? 2. Mikroorganizmlarni sistematikaga tasnifga solishda qaysi hususiyatlarga e’tibor beriladi? 3. Mikroorganizmlarning sinflari haqida nimalarni bilasiz? 4. Spiroxetalar qaerlarda ko‘proq tarqalgan? 5. Aeropspirial va vibrionsimon bakteriyalar haqida nimalarni bilasiz? 6. Azotobakteriyalarning tuzilishini tushuntiring. 2.2. Viruslarning shakli, guruhlari va sistematikasi 38 Hozirgi vaqtda viruslar Vira olamiga birlashtirilgan. Viruslarni o‘rganuvchi fanga birinchi bo‘lib, L.Ivanovskiy (1892) asos solgan bo‘lib, hozirda bu fan virusologiya deb ataladi. Viruslar barcha tirik organizmlarda kasallik qo‘zg‘atadi. Viruslar qachon va qanday paydo bo‘lganligi noma’lum, ammo har xil gipotezalar mavjud. Hozirgi kunda viruslarga quyidagi ta’rif beriladi.”Viruslar o‘ta kichik organizm – mikroorganizm ham bo‘lmagan, mineral organizmlar bo‘lgan mikroplazmalar, rikketsiylar va xlamidiylar kabi o‘z oqsilsintezlovchi sistemalariga ham ega bo‘lmagan, nuklein kislotasining sintezi har xil darajada hujayraga bog‘liq bo‘lgan va mustaqil evolyutsiyaga uchraydigan, avtonom genetik strukturalar bo‘lib, tabiatning mikroskopik molekulalarga yaqin qilib yaratgan, o‘ziga xos parazitlik qilib yashaydigan, xilma-xil, ko‘p sonli guruhlarga ega va Vira olamiga birlashgan hayotning hujayrasiz formasidir”. Viruslar virusologiyada o‘rganiladigan mustaqil fan bo‘lib, o‘z ob’ekti va tadqiqot metodlariga ega. umumiy virusologiya viruslarning tabiati, ularni tuzilishi, ko‘payishi, sistematikasi, biokimyosi, genetikasini o‘rganadi. Tabiiy, veterenariya va qishloq xo‘jaligi virusologiyalari esa viruslarni patogenligi, ularni yuqumliligi, profilaktikasi, diagnostikasi va ular qo‘zg‘atadigan kasalliklarni davolashni o‘rganadi. (Jdanov V.M., 1990. Internet ma’lumotlari, 2012 yy.) 1886 yili nemis olimi Adolf Mayer Gollandiyada tamaki o‘simligida uchraydigan mozaika kasalligini o‘rganadi. U o‘z ishlari natijasida tamaki o‘simligida kasallikni vujudga keltiruvchi mikroorganizm nihoyatda mayda ekanligini va hatto bakterial filtrlardan ham o‘tib ketishini ko‘rsatib beradi. Uning bu ishlarini Beyerink o‘z tajribalari asosida tasdiqlaydi. Tamaki o‘simligining virus zarrachasida 5% RNK va 95% oqsil bo‘ladi. Lekin, rangli karamda uchraydigan mozaikada va ko‘pgina hayvonlarda uchraydigan viruslarda va bakteriofaglarda DNK ham uchrashini Shlizinger 1934 yilda ko‘rsatgan edi. Viruslar biologik mikroskopda ko‘rinmaydi, sun’iy ozuqa muhitida o‘smaydi, faqat o‘simlik, hayvon, odam organizmiga o‘zini tirikligini namoyon etadi. Ularning faqat elektron mikroskop orqali kuzatish mumkin. Traxoma, qizamik, quturish, chinchechak, suvchechak, poliomielit, gripp va ko‘pgina boshqa kasalliklar viruslar orqali vujudga keladi. Virusli kasalliklar natijasida ko‘pgina hayvonlar zararlanadi, madaniy o‘simliklarning hosili kamayib ketadi. Bunda o‘simliklar bargi yemiriladi, rangi oqarib, buralib, burishib, bo‘yi o‘smay, pakana bo‘lib qoladi, ba’zan esa gipokotili va ildizlari ham zararlanadi. O‘simliklarda viruslar sfera yoki tayoqcha shaklidagi oqsilli qobiq va uning ichida joylashgan nuklein kislotadan iborat bo‘ladi. Nuklein kislota miqdori 15-45% atrofida, spiral simmetriyalilarda 5%, batsillalarga o‘xshashlarida 1% ga yaqin; ba’zi vakillarida 20% ga yaqin lipidlar ham uchraydi. Bulardan tashqari virus kristallarida 50% ga yaqin suv ham bo‘ladi. Tamaki o‘simligi mozaikasi virusi tayoqcha shaklidagi nukleproteid bo‘lib, hujayradan tashqaridagi virus virion (hujayra ichidagisi vegetativ qurollangan virus) deb ataladi. Virionlar boshqa organizmlarga kirgandan so‘ng o‘zining tirikligini namoyon qiladi. Tamaki o‘simligini zararlangan barglarda kristallarni 39 ko‘rish mumkin. Bu kristallar yaxshi eriydi. Ularni amorf holda ajratib olish mumkin, nihoyat qaytadan kristallar hosil qilish ham mumkin. Har bir kristall millionlab virus zarrachasidan iborat bo‘lib, virionning massasi 40*10 6 daltonga teng bo‘lgan molekulyar massaga ega bo‘lgan ribonuklein kislotadan va oqsilli qobiqdan iborat bo‘lib, bu qobiq kapsid deb ataladi (grekcha kapsa - quti demakdir). Oqsilli kapsid monomerlardan iborat, ular kapsomerlar deb ataladi. Har bir virusdagi kapsomerlar soni doim bir xil bo‘ladi (masalan, poliomielit virusida 32 ta, tamaki virusida 2130 ta subbirlik mavjud). Kapsid bilan o‘ralgan nuklein kislota nukleokapsid deb ataladi. Ba’zi kapsidlar ustidan qobiq bilan o‘raladi, bu qobiq peplos deb atalib, u peplomerlardan iborat. Ba’zi viruslarda peplos virus oqsilidan iborat bo‘lsa, boshqalarida esa hatto o‘simtalar lipidlar, glikoproteidlar va fermentlar ham uchraydi. 1955 yilda X.Frenkel-Konrat va R.Uilyams tamaki mozaikasi virusidan RNK ni ajratib olishga muvaffaq bo‘ldilar va uni sog‘lom tamaki o‘simligiga yuqtirilganda, tamakida mozaika alomati hosil bo‘lganligini kuzatadilar. Tamaki o‘simligining virusi nukleoproteid bo‘lib, nuklein kislotasini mm 2*10 6 doqsilining molekulyar massasi 18000 D; uzunligi 3000 A, eni 180 A, uzunligi eniga nisbatan 17 marta katta, 158 ta aminokislota qoldig‘idan iboratligi aniqlangan. Hayvonlar hujayrasidagi viruslarda RNK yoki DNK uchraydi. Masalan, poliomielit virusi RNK va oqsildan iborat, gripp virusi RNK, oqsil, lipid va uglevoddardan tashkil topgan. Viruslar noqulay faktorlarga ancha chidamlidir. Masalan, kartoshka o‘simligining virusi rN 4,5 da inaktivatsiyaga uchrasa, tamaki o‘simligining virusi hatto rN 2 dan past bo‘lsa ham chiday oladi, virionlarning temperaturaga chidamliligi rN ga bog‘liq. Masalan, tamaki mozaikasi virusining qozoq shtammi rN 7 bo‘lganda, 82°S da parchalansa, tomat shtammi 96-9 8°S issiqlikdagina faolligini yo‘qotadi, eng chidamli bo‘lgan no‘xatning S-1 virusi 108°S da qisman inaktivatsiyaga uchraydi. Ko‘pchilik viruslar past temperaturaga ham chidamli bo‘ladi. Masalan, gripp virusi - 70°S da 6 oy, psittakoz virusi bir yilgacha chidasa, xona xaroratida bir necha kun ichida nobud bo‘ladi. Agar juda tez (vakuumda) quritilsa, ko‘pchilik viruslar uzoq muddat chidamli bo‘ladi. Masalan, ensefalit virusini vakuumda quritib, besh yil saqlash mumkin. Lekin ultrabinafsha nurlar viruslarga salbiy ta’sir etadi, chunki nuklein kislotalar bu nurlarni ko‘p yutadi. Viruslar shunchalik kichikki, ular oddiy bakteriyalarni tutib qoluvchi chinnidan yasalgan filtrdan ham oson o‘ta oladi. Ularning kattaligi nanometr bilan o‘lchanadi. Savollar . 1. Viruslar haqidagi fan qanday nomlanadi? 2. D.I.Ivanovskiy tajribalari haqida nimalarni bilasiz? 3. Viruslarni qanday o‘rganish mumkin? 4. O‘simlik virusi bilan hayvon virusining farqi nimada? 5. O‘simlik virusining tuzilishi va tarkibi qanday? |