P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

14.3. Atrof-muhitni muhofaza qilishda o‘simlik va 
mikroorganizmlarning roli 
Qishloq xo‘jaligi, o‘rmon va oziq-ovqat sanoati chiqindilaridan turli 
maqsadlarda, xususan, mikroorganizmlar biomassasini ko‘paytirish, hamda ulardan 
energiya olish va shu yo‘l bilan atrof-muhitni ifloslanish darajasini kamaytirish 
maqsadida foydalaniladi. Ularni mikroorganizmlar yordamida bijg‘iydigan 
birikmalargacha parchalash yoki ularni oqsillarga aylantirish mumkin. Oqava 
suvlarda suv o‘tlarini kulturalarini ko‘paytirib, nafaqat suvlarni tozalash, balki 
oqsil va mikroelementlarga boy bo‘lgan biomassa olish mumkin.
Ko‘plab chiqindi va yo‘ldosh mahsulotlarni qayta ishlash mumkin. 
Ma’lumotlarga ko‘ra, turli boshoqli o‘simliklardan taxminan 1700 mln. t. somon 
chiqadi va bularning ko‘p qismi ishlatilmaydi. Yoki ananasni konservatsiyalashda 
uning 20%igina ishlatiladi, asosiy qismi esa chiqindiga chiqadi. Uning mevasi, 
po‘sti va boshqa chiqindilari sharbat olish uchun eziladi, quritilgan qoldiqlari esa, 
mollarga yem sifatida beriladi. Spirtli bijg‘itish bilan ushbu zavodlardan 
oqiziladigan chiqindilarni miqdorini kamaytirish mumkin.
Bijg‘ish davomida turli organik moddalarni almashinishi bilan bog‘liq 
bo‘lgan biotexnologik jarayonlar, atrof-muhitni ham kimyoviy ham biologik 
jihatdan ifloslantiradi. 1970 yillarning boshlarida o‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra 
farmatsevtikada ishlatiladigan fermentatsiya – bu ifloslanishning asosiy manbai 
sifatida ta’kidlangan. Masalan, bu fikr asosan, antibiotiklar ishlab chiqaruvchi 
korxonalar faoliyatini kuzatishdan kelib chiqqan. Fermentatsiyaning chiqindilari - 
ma’lum bir metabolitik mahsulotlarning mikrobli hujayralari va ozuqa muhitining 
ishlatilmagan komponentlari hisoblanadi. 
Tarkibida uglevod bo‘lgan chiqindi va yo‘ldosh mahsulotlarni an’anaviy 
mikrobli bijg‘ish yoki biotexnologik jarayonlar yo‘li bilan qayta ishlash mumkin. 
Masalan, saxarozani kristallash uchun boshlang‘ich sirop hisoblangan va 
texnologik sikldan chiqarib tashlanadigan melassa – shakar olishdagi yo‘ldosh 
mahsulot hisoblanadi. Uning tarkibida shakardan tashqari sulfitlar, karbonatlar va 
kalsiy, magniy tuzlari mavjud. Melassani bijg‘itish davomida qolgan shakarning 
hammasi ham ishlatilmaydi. 
Kraxmal, boshqa o‘simliklarni donlarining, kartofel va maniokning quruq 
massasini 50%ini tashkil etadi. Bu mahsulot ko‘proq jo‘hori, kartofel va 
maniokdan olinadi. U kislotali yoki fermentativ gidrolizga oson uchraydi va undan 
dekstrin va glyukoza olinadi. Ushbu geksozalardan spirt va fruktozali sirop 
olishda foydalaniladi. 
Sellyuloza va gemitsellyulozani mikrobli degradatsiya va konversiyaga 
uchratib, etil spirti yoki kimyoviy sanoat uchun xomashyo olish mumkin. 
Clostridium thermosellum
tarkibidagi sellyulaza va gemitsellyulaza genlarini 

---

 195 
Slostridium 
ning boshqa turlariga o‘tkazib, sellyuloza va gemitsellyulozani etil 
spirti, atseton, sirka va sut kislotasiga aylantirish mumkin. 
Biokonversiya
– metabolitlarni mikrob hujayralari yordamida o‘ziga yaqin 
bo‘lgan birikmalarga aylanishidir. Shu bilan birga mikroorganizmlar kimyoviy 
sintezning muhim va murakkab jarayonlarning ma’lum bir bosqichiga ta’sir qiladi. 
Biokonversiyaning qadimgi turi – sirka olish jarayoni, etil spirtini sirka 
kislotaga aylanishidir. 
Biokonversiya 
bir 
tipdagi 
reaksiya 
va 
ma’lum bir struktura 
(stereospetsifiklik) bilan bog‘liqligi sababli o‘ziga xosdir. Biokonversiyada 
izopropanol-atsetonga, glitserin-digidroatsetonga, L-tirozin-L-dioksifenilalaninga, 
glyukoza-glyukon kislotaga va oxirida 2-ketoglyukon yoki 5-ketoglyukon 
kislotaga va sorbit-L-sorbozaga aylanadi. Sorbitning sorbozaga biokonversiyasi 
kimyoviy sanoatdagi yagona biologik reaksiyadir. 
Biokonversiyaga asoslangan metodlar yordamida steroid gormonlar sintez 
qilingan. 1930 yilning boshlarida Kendall va Rayxshteyn buyrak osti bezidan 
revmatoid artritni davolashda ishlatiladigan kortizon ajratib olishgan. Kortizon 
sintezining birinchi oraliq mahsuloti progestorondir. Biokonversiya 37
0
S haroratda 
suvli muhitda va atmosfera bosimida olib boriladi. Hozirgi kunga kelib steroid 
yadrosining uglerod atomini ma’lum bir mikroorganizmlar yordamida 
gidroqsillash va kerakli steroidni olish mumkin. 
Mikroorganizmlar steroidlarni olish uchun xomashyoni (masalan, sterinlar) 
ishlab chiqarishda ham ishlatiladi. 
Ba’zi hollarda biokonversiyani amalga oshirish uchun aralash kulturalar 
yoki mikrob shtammlarini ketma-ket qo‘shish kerak bo‘ladi. Bularning har biri 
biokonversiyaning o‘ziga xos bosqichini amalga oshiradi. Immobillangan 
hujayralardan foydalanish fermentlarga nisbatan biokonversiya samaradorligini 
oshiradi va uning sarf-harajatini kamaytiradi. 
Mikroorganizmlarning sanoatda ishlatiladigan shtammlarini qo‘llash uchun 
2 usuldan foydalaniladi: shtammlarni skriningi va ajratib olishda yuzaga keladigan 
qiyinchiliklarni 
bartaraf 
etish 
uchun 
DNKning 
maxsus 
uchastkalarida 
mutatsiyalarni induksiyalash; gen injeneriyasi va tabiiy jinsiy jarayonni 
kengaytirish uchun protoplastlarni qo‘shilishi; tabiiy genlarni o‘tkazish va yangi 
genlarni rekonstruksiya qilish uchun rekombinant DNK yaratish usullaridan 
foydalaniladi.
Mikrob hujayralarida ma’lum bir gen nusxasi sonini ko‘paytirish genlarni 
amplifikatsiyalash orqali amalga oshiriladi va natijada ushbu genom kodlaydigan 
mahsulot ishlab chiqarish keskin ortadi. Bunday texnik yondashuv hujayrada 
plazmidalar sonini ko‘paytirish bilan bog‘liqdir. Odatda bitta hujayraga 1-30 ta 
nusxa to‘g‘ri keladi va 2-250 gen mavjud. Shu bilan birga hujayrada plazmida 
genlari 3000 nusxagacha oshirilgan. Genlarni amplifikatsiyalash jarayoni 
E.coli
da 
yaxshi o‘rganilgan va u keng ishlatiladi. Hozirga kelib istalgan xromosoma geni 
yoki genlar guruhini plazmidaga o‘tkazish, so‘ngra plazmidani amplifikatsiyalash 
uchun ichak tayoqchasiga o‘tkazishga erishilgan. Undan tashqari genlarni bir 
hujayradan boshqasiga o‘tkazish polietilenglikol ishtirokida transformatsiyalash 
orqali ham amalga oshirilgan. Shu yo‘l bilan ba’zi bir genlar 
Basillus 
plazmidasiga 

---

 196 
ham o‘tkazilgan. 
Pseudomonas
plazmidalarini esa boshqa grammanfiy 
bakteriyalarga o‘tkazilgan. Bu usul biotexnologiyada katta samara bilan ishlatiladi. 
Masalan, shu yo‘l bilan katta miqdorda antibiotiklar olish yo‘lga qo‘yilgan. 
Savollar
. 
Mikroorganizmlar hujayralarini immobilizatsiyalashni afzalliklari nimada? 
Hujayra va to‘qimalarni immobilizatsiya qilishni qanday usullarini bilasiz? 
Immobillangan hujayralarni ishlatilish sohalarini keltiring. 
Atrof muhitni muhofaza qilishda o‘simlik va mikroorganizmlarni rolini
tushuntirib bering.