P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

XV-BOB. SUVNI BIOLOGIK TOZALASh 
 
15.1. Suvni tozalash usullari
. 
Aerob va anaerob mikroorganizmlar oqava suvlarda uchraydigan organik 
materiallardan tozalash xususiyatiga ega. Achitqi, neftni qayta ishlash zavodi, sut 
va pishloq ishlab chiqaruvchi korxonalar, kartofel va kraxmalni qayta ishlovchi 
zavodlardan chiqadigan chiqindilarni anaerob jarayon yordamida tozalash bo‘yicha 
katta muvaffaqiyatlarga erishilgan. Bu jarayonda, faol biologik komponentlar 
qayta ishlatiladi, qoldiq mahsulotlar kamayadi, sezilarli darajada noxush hidlar 
tarqalishi kamaytiriladi. Eng muhimi metan hosil bo‘ladi. 
Bulardan tashqari kimyoviy zararlanish (biotsidlarning destruksiyalanishi 
kabi)ning nazorat qilish uchun mikrob shtammlaridan foydalaniladi. 

---

 197 
Pseudomonas
turiga mansub bakteriyalarda oksireduktaza yoki gidroksilaza 
fermentlari bo‘lib, ular yuqori toksik, uglevodorodlar va aromatik birikmalarni
parchalash xususiyatiga egadir.
Pseudomonas
ning ayrim shtammlari tarkibida 
ushbu fermentlarni kodlovchi genlar plazmida tarkibida uchraydi. Bunday 
plazmidalarning 4 xili mavjud: OST (oktan va va dekanni parchalanishi), XYL 
(ksilol va toluolni parchalanishi), SAM (kamforani parchalanishi) va NAH 
(naftalinni parchalanishi). SAM va NAH plazmidalari bakterial hujayralarni 
chatishtirib o‘zining o‘tkazuvchanligini ta’minlaydi, qolgan plazmidalar esa 
bakteriyaga boshqa plazmidalar kiritilgandagina o‘tkazilishi mumkin. 
Keyinchalik bu shtammlarning gibrid plazmidalari olingan bo‘lib, ular 
tozalanmagan neftda boshqa shtammlarga nisbatan uglevodorodlarni parchalash 
xususiyatiga egadirlar. Ular yordamida harorat va boshqa omillarni nazorat qilgan 
holda oqava suvlarni tozalash mumkin.
Ayrim mikroblar molekulalarda shunday o‘zgartirish kiritadilarki, hosil 
bo‘lgan molekulyar boshqa mikroblar yoki ularni shtamlari ta’sirida yengil 
parchalanadilar. Bunday “kometabolizm”ni Dafton va Xsi (Kaliforniya universiteti 
AQSh) kuchli toksinlik xususiyatiga ega bo‘lgan paration insektitsidini 
Pseudomonas
ning 2 ta shtammi ta’sirida parchalanishi misolida ko‘rsatib berishga 
erishganlar. 
Toksik molekulaning kimyoviy o‘zgarishining natijasi, ularni to‘liq 
parchalanishi emas, balki detoksifikatsiyasi (zaxarsizlanishi) hisoblanadi, bu 
jarayon molekulani fosforillanishi, metillanishi, atsetillanishi va boshqa jarayonlar 
orqali namoyon bo‘ladi. Detoksifikatsiyani katalizlovchi fermentlar, plazmida 
tarkibidagi genlar bilan kodlanadi. Olimlar kuchli va ko‘p ishlatiladigan gerbitsid – 
2,4,5-T (2,4,5-trixlorfenoksisirka kislotasi)ni parchalovchi mikrob kulturasini 
olishga erishganlar. Ular, tozalash stansiyalaridan bir nechta mikroorganizmlarni 
ajratib olib, ularni organik birikmalarni plazmidasi tarkibida parchalovchi 
fermentlarni kodlaydigan geni bo‘lgan boshqa bakterial shtammlar bilan 
aralashtirganlar. So‘ng aralashma, faqatgina 2,4,5-T saqlangan muhitda xemostatda 
o‘stirilgan. 10 oydan so‘ng bakteriyalarning o‘sish sur’ati 2,4,5-T ni parchalovchi 
bakteriyalar hisobiga tezlashgan.
Hozirgi zamon biotexnologiyasining ayniqsa, ekologik biotexnologich 
fanining eng dolzarb muammolaridan biri, quyi parchalanuvchi zaxarli moddalar 
va plastiklarni parchalash xususiyatiga ega bo‘lgan mikroorganizm shtammlarini 
gen injenerlik metodlari yordamida yaratish va ularni amaliyotga tadbiq etish 
muammosi hisoblanadi.