P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

14.2. O‘simlik hujayralarini immobillash
. 
 
O‘
simliklarning to‘qima va hujayra kulturalari ikkilamchi metabolitlarni 
olish uchun asosiy manba hisoblanadi. Ikkilamchi metabolitlarni ko‘plab miqdorda 
olish uchun o‘simlik to‘qima va hujayralarini immobillash metodi ishlab chiqilgan.
1966 yilda Mosbax 
Umbilicaria pustulata 
lishaynigining hujayralarini 
poliakrilamidli 
gelga 
kiritgan. 
Bir 
yildan 
so‘ng van 
Vetsel 
DEAE 
mikrosharchalarida hayvon embrioni hujayralarini immobillagan. Keyinchalik, 
hujayralar asosan mikroorganizm hujayralari turli substratlarda immobillana 
boshlandi. Hujayralarni immobillashning 4 xil metodi bor: 

---

 193 
1. Hujayra yoki hujayra organellarini inert substratda (Catharanthus roseus 
hujayralari, Digit DEAE, agarozali sharchalar, jelatin va b.) immobillash. 
2. Hujayralarni inert substratlarda adsorbsiyalash. Hujayralar alginat, 
polistirol va poliakrilamid bilan zaryadlangan sharchalarga yopishtiriladi. Bu 
metod bilan hayvon hujayralari va 
Saccharomyces uvarum, S. cerevisiae, Candida 
tropicalis, E. Coli
hujayralari immobillangan.
3. Hujayralarni biologik makromolekulalar (masalan, lektin) yordamida inert 
substratda adsorbsiyalash. Ammo, bu metod kam ishlatiladigan metoddir. 
4. KMS tipidagi boshqa inert tashuvchi bilan kovalent bog‘lash. Bu metod 
ham kam ishlatiladi. 
Keyingi paytlarda o‘simlik hujayralarini immobillashga qiziqish ortgan. 
Buning sababi, suspenzion yoki kallus kulturalariga nisbatan immobillangan 
hujayralar yordamida ikkilamchi metabolitlar ko‘plab olinadi. 
Immobillangan hujayralar bir qancha afzalliklarga ega:
1. Inert substratlarda immobillangan hujayralar suyuq suspenzion kulturada 
o‘suvchi hujayralarga nisbatan biomassani sekinroq hosil qiladi. Bu sharoitda 
o‘sish va metabolizm orasidagi bog‘liqlik 2 tipdagi mexanizm orqali amalga 
oshadi: 1-mexanizm bo‘yicha, o‘sish ikkilamchi metabolitlar sinteziga bilvosita 
ta’sir etib, hujayraning agregatsiyalanish darajasini belgilab berishiga asoslangan. 
2-mexanizm esa o‘sish tezligining kinetikasi bilan bog‘liqdir. Bunda 
metabolizmning birinchi va ikkinchi yo‘llari turlicha raqobatlashadi. Muhit sharoiti 
xujayraning tez o‘sishi uchun qulay bo‘lsa, birinchi navbatda ikkilamchi 
metabolitlar sintezlana boshlaydi. Agarda xujayrani o‘sishi va rivojlanishi bo‘g‘ib 
(ingibrlab) qo‘yilsa, birinchi navbatda birlamchi metabolitlar sintezlanadilar. 
Shunday qilib, immobillangan hujayralarning o‘sish tezligining past bo‘lishi 
birlamchi, metabolitlarni hosil bo‘lishini kuchaytiradi. 
2. Immobillangan hujayralar sekin o‘sishidan tashqari bir-biri bilan fizik 
kontaktda o‘sadilar va bu, kimyoviy kontaktlarda o‘z aksini topadi. 
3. Atrof-muhitning kimyoviy tarkibini o‘zgartirish bilan ikkilamchi 
metabolitlarni hosil bo‘lishini boshqarish mumkin. 
4. Kallus va suspenzion kulturalar o‘stirilayotgan muhitni o‘zgartirishda 
ularni zararlash yoki kulturani ifloslantirish mumkin. Bu qiyinchiliklarni fizik 
jihatdan harakatsiz hujayralar atrofidagi katta hajmdagi ozuqa muhitini 
sirkulyatsiya qilish orqali bartaraf etish mumkin. 
5. Ayrim hollarda idiolitlarni ajratish bilan bog‘liq muammolar ham kelib 
chiqadi. 
Immobillangan 
hujayralardan 
foydalanganda, 
kerakli 
mahsulotlarni 
ajratuvchi kimyoviy moddalar bilan ishlash mumkin. Ayrim o‘simliklarning, 
masalan 
Capsicum frutescens
o‘simligi hujayrasining kulturasi atrof-muhitga 
ikkilamchi metabolitlarni ajratadi. Immobillangan hujayralar sistemasi esa, 
kulturani zararlamasdan mahsulotni olish imkonini beradi. Demak, hujayralarni 
immobillash idiolitlarni oson ajratib olish imkonini beradi. 
Immobillangan hujayralar kulturasini olish 2 xil sistemada amalga oshiriladi: 
Yassi asosli kultura sistemasida, hujayralar gorizontal joylashtirilgan 
idishlarda o‘stiriladi. 

---

 194 
Kolonkali kultura sistemasida esa, hujayralar vertikal joylashtirilgan 
idishlarda, ya’ni maxsus o‘stiriladi. 
Har ikkala sistemada ham, suyuq muhit, harakatsiz hujayralar atrofida 
aylanadi.