P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

g) Pektin
Pektinlar poligalakturonidlarni to‘g‘ri chiziqli zanjiri bo‘lib bir birlari bilan 
)
4
1
(



-glikozid bog‘lari bilan bog‘langan. D-galakturon kislotasi qoldiqlaridan 
tashkil topgan. Pektinlarnimg karboksil guruhlarining katta qismi metanol bilan efir 
bog‘i hosil qiladi. Pektin moddalarining molekulyar massasi 20-200 kDa. Har xil 
manbalardan ajratilgan pektinlar molekulyar og‘irliklari va efirlanish darajalari bilan 
farqlanadi. 
Mikroorganizmlar har xil pektinlarni faol parchalaydi. Shunisi qiziqki, o‘simlik 
mikroflorasining patogenligi ularning pektolitik fermentlar sintez qilishlari bilan 
belgilanadi. Pektin moddalarining buzilishida ikki tipdagi fermentlar - esterazalar va 
depolimerazalar ishtirok etadi. 
Pektin esterazalar ta’sirida efir bog‘lari parchalanadi va oqibatda metanol ajralib 
chiqadi. Depolimerazalar, gidrolazalar poligalakturon kislotasini di- va trimer, 
oligomerlarigacha, hatto ba’zi vaqtlarda monomerlargacha (D-galakturon kislota) 
parchalaydilar. Tabiiy sharoitda dekarboksillanish oqibatida poligalakturon kislota 
pentoza-arabinga aylanadilar. O‘simliklarda bu kislotani pektin moddalarning yo‘ldoshi 
ham deb yuritiladi. Pektin moddalarga, shuningdek, galaktozaning polimeri - galaktan 
ham kiradi. Ko‘p miqdorda pektin moddalari saqlaydigan ko‘plab o‘simliklar ma’lum: 
olma, uzum, olxo‘ri va h.k. 
Pektinlar va ularning qisman gidrolizatlari oziq-ovqat sanoatida keng 
qo‘llaniladi. Masalan, djem, pavidlo, konfet va boshqa shirinliklar tayyorlashda. 
d) Lignin
Qayta tiklanadigan polimerlar orasida lignin - karbon suv bo‘lmagan, 
yagona polimer hisoblanadi. Miqdor jihatidan o‘simliklar biopolimerlari orasida lignin, 
sellyuloza va gemitsellyulozadan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Yog‘ochli o‘simliklarda 
ligninning miqdori 15-30% ga yetadi. O‘simlikda lignin sellyuloza bilan 
gemitsellyulozani bog‘lab turuvchi agent rolini o‘ynaydi va o‘simlikka qattiqlik beradi. 
O‘simlik polimerlari orasida lignin mikroblar ta’siriga eng chidamlidir. 
Kimyoviy nuqtai nazardan lignin, bir xil bo‘lmagan birikma bo‘lib, 
tarkibida 
ko‘mar 
spirti 
(asosiy 
komponent) 
sinap 
va 
koniferil 
spirtlarini 
saqlaydi. 
Ammo, 
ligninni 
murakkabligi 
har 
xil 
monomerlarni 
saqlashida 
emas, 
balki 
monomerlar 
orasidagi 
bog‘lar 
to‘plami bilan belgilanadi.
Har xil manbalardan ajratilgan lignin metoksil guruhini saqlashi bilan 
farqlanadi. Masalan, bargli daraxtlarda metoksil guruhining miqdori 20-21%, nina 
bargli o‘simliklarda esa 16%, boshoqlilarda 14-15% ni tashkil etadi. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, o‘simliklarning boshqa biopolimerlariga 
nisbatan lignin mikroblar ta’siriga ancha chidamli, Ligninni parchalaydigan yagona 
organizm - bu yuksak bazidial zamburug‘lardir. Bu mikromitsetlar ikki ekologik va 
fiziologik guruhga bo‘linadilar. Bir guruhga mansub zamburug‘lar qo‘ng‘ir rangli 
chirindi hosil qilsa, (ular sellyulozali va gemitsellyulozali komponentlarni 
parchalaydilar, ligninni parchalamaydilar), ikkinchisi oq rangli chirindi hosil qiladilar. 
Faqatgina mana shu guruhga kiruvchi mikromitsetlar ligninni ham parchalash 

---

 89 
imkoniyatiga ega, ular o‘simlikning barcha biopolimerlarini, parchalay oladilar.
Ligninni ko‘proq parchalash xususiyatiga ega bo‘lgan bazidiomitsetlar ham ajratilgan.
Pleurotus ostreatus shular jumlasidandir. 
Yog‘och mahsulotlarini sanoat miqyosida qayta ishlash jarayonida (qog‘oz 
ishlab chiqarish, fermentativ va kislotali gidroliz, mikrokristall sellyuloza ishlab 
chiqarish va h.k.) lignin keraksiz komponent hisoblanadi va shu sababli, uni ajaratib 
tashlashga to‘g‘ri keladi. 
Bu jarayon delignifikatsiya deb ataladi. Shu maqsad uchun yog‘och massasiga 
har xil kimyoviy va fizikaviy ishlov beriladi (kislotalar, ishqorlar, organik 
erituvchilar, bosim, bug‘, mexanik ishlov berish, maydalash va h.k.). 
ye
) Fruktanlar, mannanlar va inulinlar
Fruktanlar, mannanlar va inulinlar muhim biopolimerlar bo‘lib, ular yuqori 
oziqa birligiga egaligi bilan xarakterlanadilar. 
Fruktanlar (levanlar) - fruktozadan tashkil topgan polimerlardir. 
Ular, o‘tli o‘simliklarning quruq massasining 14-15% ini tashkil 
etadi va hayvon oziqasi uchun eng muhimi hisoblanadi. Tuproqdagi 
bakteriyalar 
fruktanlarni 
parchalaydilar, 
ammo 
ularni 
parchalaydigan 
eng 
faol 
mikroorganizmlar 
- 
aspergillar 
hisoblanadi. 
Tabiatda 
fruktanlarga 
o‘xshash 
bo‘lgan 
polimerlarni 
hosil 
qiluvchi 
bakteriyalarning katta guruhi ma’lum.
Mannanlar - mannozalardan tashkil topgan polimerlardir. 
Ular nina bargli o‘simliklarda ko‘proq uchraydi (quruq massasidan 10-11%). 
Ilmiy adabiyotlarda mannanlarga o‘xshagan, eruvchan polimerlar ajratuvchi achitqi 
zamburug‘larni borligi haqida ma’lumotlar chop etilgan. 
Inulin - D-fruktoza qoldiqlaridan tashkil topgan polimer, oziqa birligi 
bo‘yicha kraxmaldan kam emas, ovqat bilan birga tez parchalanadi. 
U yer noki (tapinambur) da ko‘proq uchraydi. Bakteriyalar va zamburug‘lar 
inulinni parchalovchi ferment sintez qiladilar. Inulin oziq-ovqat sanoatida, tibbiyotda 
(qand kasalligining oldini olishda) keng qo‘llanilib kelinmoqda. 
yo) Agar
Agar - ikki komponentdan agaroza va agarpektindan tashkil topgan. 
Agaroza - ketma-ket bog‘langan D-galaktoza va 3,6-angidrogalaktozadan 
tashkil topgan polimerdir. 
Agaropektin - murakkabroq tarkibga ega. Yuqorida qayd etilgan 
birikmalardan tashqari, unda uran kislotasi va sulfat bor. Agar, Qizil suv o‘tlar 
tarkibida katta miqdorda uchraydi. Sanoat sharoitida “agar” mana shu suvo‘tlardan 
olinadi. Agar ma’lum avlodiga mansub bo‘lgan bakteriyalar tomonidan parchalanadi: 
Cytophaga, Flavobacterium, Bacillus, Pseudomonas. Agar oziq-ovqat va mikrobiologiya 
sanoatida keng ishlatiladi. 
j) Xitin
Xitin - N-atsetil-glyukozaminning to‘g‘ri chiziqli polimeridir. 
Xitinni biopolimer sifatida har xil fizik va kimyoviy ta’sirga chidamliligi N-
atsetilli guruh hosil qiluvchi qo‘shimcha vodorod bog‘larining ko‘pligi bilan 

---

 90 
tushintiriladi. Xitin o‘simlik va hayvonot dunyosida struktura polimeri sifatida keng 
tarqalgan polimerdir. 
Xitin tuproqda katta miqdorda uchraydi, u ko‘pincha mitselial 
zamburug‘larning hujayra qobig‘ining asosiy komponentidir. Qisqichbaqasimon 
planktonlar har yili minglab, million tonnalab xitin ishlab chiqaradilar. Xitinni 
parchalovchi tuproq va suv bakteriyalari ma’lum. 
Xitinning gidrolizlari uglerod va azot manbai sifatida mikrobiologiya 
sanoatida keng qo‘llaniladi. Xitin parchalovchi eng faol mikroskopik zamburug‘lar 
Aspergillus avlodiga mansubdir. Shuningdek xitinni aktinomitsetlar ham parchalay 
oladilar. Bu jarayonda xitinaza va xitobiaza fermentlari ishtirok etadilar. 
Uzoq 
muddat 
ta’sir 
ettirilganda, 
bu 
fermentlar 
xitindan 
monomerlar 
- 
M-atsetilglyukozaminlar, 
dimerlar 
va 
trimerlar 
hosil 
qiladilar.