P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

 
Mikroorganizmlar uchun oziqa muhiti
.
Mikrobiologiya fani rivojlangan sari 
mikroorganizmlarni o‘stirish metodlari ham takomillashib bormoqda. Lui Paster 
davriga qadar mikroorganizmlar uchun oziqa muhiti sifatida qaynatilgan 
oziqalardan foydalanib kelingan bo‘lsa, Lui Paster va K. Negeli oqsilsiz oziqa 
muhitini qo‘llashni tavsiya etadi. 
Robert Kox va F. Lyoffler kaynatma sho‘rva, pepton va osh tuzidan 
foydalanishni tavsiya etadilar. Bunday oziqa muhiti go‘sht-peptonli sho‘rva bo‘lib, 
unga 1-2% quruq agar-agar qo‘shiladi. Uning tarkibida 70-75% G‘e, 11-22% - 
N
2
O, 2-4% kul, 0,4- 0,9% - umumiy azot, 0,03-0,09% ammiakli azot uchraydi. 
Agar-agarning asosini kalsiy tuzlari, nordon efirlar, sulfat kislota va uglevod 
kompleksi polisaxaridlar (arabinoza, glyukoza, galaktoza va boshqalar) tashkil 
etadi. 
Agar-agar 80-86°da eriydi, 36-40° da qotadi. Shu xususiyati tufayli 
mikrobiologiyada keng foydalaniladi. Oziqa muhitini 3 gruhga bo‘lish mumkin: 
1) oddiy yoki sodda oziqa muhiti: go‘sht peptonli sho‘rva, go‘sht peptonli 
agar va boshqalar; 
2) maxsus tayyorlangan oziq muhiti: zardobli agar, zardobli sho‘rva, ivib 
qolgan zardob, kartoshka, qonli agar, qonli sho‘rva, assetik sho‘rva va assetik agar 
va boshqalar misol bo‘ladi; 
3) differensial diagnostik oziqa muxiti: bu guruhga 1) mikro 
organizmlarning proteolitik xususiyatlarini aniklash uchun go‘sht-peptonli jelatin; 
2) uglevodlarniig fermentativ xususiyatlarini aniqlash uchun oziqa muhiti (griss 
ozig‘i) misol bo‘ladi; 3) gemolitik xususiyatlarni aniqlash uchun oziqa muhiti 
(qonli agar). 
4) mikroorganizmlarning kaytaruvchanlik xususiyatini aniqlash uchun oziqa. 
5) o‘z tanasida ma’lum moddalar sintezlay oladigan mikroblar uchun oziqa 
va boshqalar misol bo‘ladi. 
Hozirgi vaktda ko‘p oziqalar quruq xolda chiqarilmokda, chunki ulardan 
foydalanish ancha qulay. Mikroorganizmlarni o‘stirish uchun hozirgi vaqtda 
oqsilsiz oziqalardan keng foydalaniladi. Bunday muxitda ko‘pchilik geterotroflar 
va patogen mikroblar yaxshi o‘sa oladilar. 

---

 91 
Bunday oziqalarni tarkibi murakkab bo‘lib, ular ko‘plab komponentlardan 
tashkil topadilar. Prototroflar juda oz miqdorda uglevodlar va tuzlar bo‘lgan 
muxitda ham o‘sa oladilar. Auksotroflar esa o‘z ozig‘ida aminokislotalar va 
vitaminlar bo‘lishini talab qiladi. 
Oziqa muhiti qattiq (go‘shtpeptonli agar, go‘shtpeptonli jelatin, chirigan 
zardob, kartoshka, tuxum oqi), yarim suyuq (0,5% go‘shtpeptonli agar) va suyuq 
holatda (pepton suvi, go‘shtpeptonli bulon, shakarli bulon) bo‘ladi. Laboratoriyada 
bakteriyalar probirkalarda, Petri likobchalarida va kichik shisha idishlarda 
o‘stiriladi. Zich oziqa muhitida bakteriyalar turli shakldagi koloniyalar hosil kiladi: 
qirralari tekis, tekis bo‘lmagan, do‘ng, ichiga botgan, yumaloq va hokazo. 
Koloniyalarning diametri turlicha bo‘lishi mumkin (4-5 mm bo‘lsa katta, 2-4 
mm bo‘lsa o‘rtacha, 1-2 mm bo‘lsa kichik va 1 mm dan kichik bo‘lsa mitti 
koloniya deyiladi). Koloniyalarning rangi ham turlicha bo‘lishi mumkin, rangli, 
rangsiz, quruq va shilimshiq. 
Sof va elektiv kulturalar
.
Bakteriyalarning bir turidan tashkil topgan kultura, 
sof (toza) kultura deyiladi. Sof holdagi kulturani ajratib olish ancha mashaqqatli 
ish, lekin shunga qaramasdan bunday kulturaning ahamiyati katta. Chunki sof 
holda ajratib olingan kulturada bakteriyalarning morfologiyasi, fiziologiyasini, 
biologik xususiyatlari va rivojlanishini aniq tekshirish imkoniyati yaratiladi. Sof 
kulturadan tashqari, elektiv kulturalar ham ma’lumdir. Shunday qilib, elektiv 
atamasi V.I.Vinogradskiy tomonidan mikrobiologiyaga kiritilgan bo‘lib, unda 
ma’lum muhitda ma’lum bir guruh mikroorganizmlar, guruh mikroorganizmlarga 
nisbatan ustuvorlik sezadilar. Elektiv kultura deb ko‘p turli mikroorganizmlar 
orasidan ayrim bir turning rivojlanishi uchun sharoit yaratishga aytiladi. Masalan, 
Bac. subtillis ning elektiv kulturasini shunday qo‘yish mumkin. Quruq pichandan 
5-10 g olib, ustiga 200 ml suv quyiladi va ozgina oq bo‘rdan qo‘shib, 15-30 minut 
qaynatiladi. So‘ngra filtrlab, kichik kolbalarga oz-ozdan solinadi va og‘zini paxta 
probka bilan berkitib, 25-30° li termostatda o‘stiriladi. 
Tuproqdagi ko‘p turli mikroorganizmlardan ayrim turlarni ajratib olish 
mumkin. Yuqorida keltirib o‘tilganidek, elektiv kulturalar usulini birinchi marta 
Vinogradskiy ishlab chiqqan va nitrifikatorlarni boshqa guruhga mansub bo‘lgan 
bakteriyalardan ajratib olishga erishgan. 

---

 92 
Mikroorganizmlarning oqib turuvchi kulturasi
.
Bu usul laboratoriyada yoki 
ishlab chiqarish korxonalarida muhim ahamiyatga ega. Kulturali idishlarga doim 
yangi oziq eritmasi oqizib qo‘yiladi. Ikkinchi tomondan ishlanib bo‘lgan kultura 
chiqib turadi, ikkala tomonning oqim tezligi barobar bo‘ladi. Masalan, kultivatorlar 
tutashtirilgan 3 ta idishdan iborat bo‘lsa, 1 idishda yosh bakteriyalar, 2 idishda 
yetilgan bakteriyalar va uchinchi idishda ko‘payishdan to‘xtagan bakteriyalar 
kulturasi bo‘ladi. Bu usulda istagan vaqtda ishni to‘xtatib, ma’lum yoshdagi 
bakteriyalar kulturasini olib, ularning xususiyatlarini o‘rganish mumkin. 
Savollar
.
1. Pektinli bijg‘ishda qatnashadigan mikroorganizmlar va ularda 
uchraydigan fermenlarni izohlang. 
2. Sellyulozaning anaerob bijg‘ishi qanday boradi? 
3. Sellyulozaning aerob parchalanishi ximizmini tushuntiring. 
4. Moy kislotali bijg‘ishning ahamiyati nimada. 
5. Elektiv kultura deganda nimani tushunasiz?